ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲਦਾਖ -1

[dalvinder45]

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ

ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ ਅਨੰਤ ਨਾਗ ਤੋਂ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਆਵਾਂਤੀਪੁਰਾ ਤੋਂ 13 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦਾਸ ਦੀ ਬਿਨਤੀ ਕਿ ‘ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਆ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿਓ’ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਰਹੇ ਸਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜੇਹਲਮ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅਨੰਤਨਾਗ ਇਸ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ

ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ ਬ੍ਰਹਮ ਦੱਤ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮਟਨ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉਸ ਕੋਲ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਇਸਤਰੀ ਗੋਪੀ ਦੇਈ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਬਿਜ ਬਿਹਾੜਾ ਵਿਖੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਇਸਤਰੀ ਗੋਪੀ ਦੇਈ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਸਹੀ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚਲਾਇਆ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਾਈਵੇਅ 44 'ਤੇ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗ੍ਰੰਥੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਵੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਚੋਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਖਤਰੇ ਕਾਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਬੰਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।​

 

[dalvinder45]

ਅਨੰਤਨਾਗ

ਅਨੰਤਨਾਗ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ‘ਅਨੰਤ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਅਨੰਤ’ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਗ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਾਣੀ ਦਾ ਝਰਨਾ’ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਝਰਨੇ ਹਨ। ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਇਸਲਾਮ ਖਾਨ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਗੀਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ ਅਤੇ NH 44 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ 53 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ 109433 ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਥੇ ਦੋ ਵਾਰ ਆਏ ਸਨ; ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਮਰਨਾਥ ਤੋਂ ਮੱਟਨ ਰਾਹੀਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸਿਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਚਨੈਨੀ ਰਾਹੀਂ ਜੰਮੂ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਉnHW ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕ ਅਸਥਾਨ ਅਨੰਤ ਨਾਗ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕ ਅਸਥਾਨ ਅਨੰਤ ਨਾਗ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੀਜੀ ਯਾਤਰਾ ਵੇਲੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਅਨੰਤ ਨਾਗ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਾਗਵਲ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਦੇ ਕੰਢੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜਗੀਰ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ[

 

[dalvinder45]

ਮਟਨ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ - ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ (ਅਨੰਤਨਾਗ)

ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਮੱਛ ਭਵਨ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਮਾਰਤੰਡ ਤੀਰਥ ਦੇ ਨਾਮ ਪਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾਮ ਪਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਥੇ ਦੋ ਸਰੋਵਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਨਾ ਇਸ ਦਾ ਨਾ ਮੱਛ ਭਵਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਜਾਂ ਅਨੰਤ ਨਾਗ ਤੋਂ ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੜਕ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪਹਿਲਗਾਮ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਚੜਦੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਪੱਕੇ ਸਰੋੋੋਵਰ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਜਲ ਬਹੁਤ ਠੰਡਾ, ਸਾਫ, ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਨਿਰਮਲ ਹੈ । ਜਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਮੀਨ ਵਿੱਚ ਸੂਈ ਪਈ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਦੋ ਸਰੋਵਰ ਹਨ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ । ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਹੈ ਤੇ ਛੋਟਾ ਸਰੋਵਰ ਉੱਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਪਹਾੜ ਸੁਖਦੇਵੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਹਾੜ ਦੇ ਉੱਤੇ ਮਟਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਮੀਲ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦੀ ਤਰਫ ਦੱਖਣ ਦੀ ਗੁੱਟ ਵਿੱਚ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇਵੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਹੋਣ ਤੇ ਪਹਾੜ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਖਦੇਵ ਪਹਾੜ ਹੀ ਹੈ।

ਮਟਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਤੀਰਥ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਹੈ । 300 ਘਰ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਹਨ ਤੇ 250 ਕਾਰਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਨ ਤੇ 15 ਘਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਉੱਪਰਲਾ ਛੋਟਾ ਸਰੋਵਰ ਹੈ ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕੱਚਾ ਚਸ਼ਮਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਜਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਵੀ ਇਸੇ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ ਕੱਲ ਤਾਂ ਸੱਤ ਧਾਰਾਵਾਂ ਹੀ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤਿੰਨ ਧਾਰਾਵਾਂ ਖੁੱਲੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜਲ ਜਿਆਦਾ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ । ਇਸੇ ਕੱਚੇ ਚਸ਼ਮੇ ਵਿੱਚ ਜਲ ਨਿਕਲ ਕੇ ਇੱਕ ਨਾਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹੋ ਕੇ ਵਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਜ ਕੱਲ ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਹੈ।

ਜੋ ਨਾਲਾ ਵੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਜਲ ਦੇ ਨਾਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬੈਠੇ ਸਨ [ ਜੋ ਪਾਂਡੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ [ ਪਾਸ ਹੀ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਤ ਤਪ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਸੰਤ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ ਕਰਨ ਆ ਲੱਗੇ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੱਚ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਲਾਇਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਚਸ਼ਮੇ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਹੈ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਜ ਕੱਲ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪੱਕਾ ਸਰੋਵਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਵੀ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਨਾਲ ਏਥੋਂ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਇੱਕ ਮਿੱਥਿਹਾਸਕ ਗਾਥਾ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਉਂ ਹੈ:

ਇਸ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀਆਂ ਬਹੁਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਵਕਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਮੱਛੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਛੂੰਹਦੇ ਸਾਰ ਸਰੀਰ ਛੱਡ ਗਈ ਤੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਕੌਤਕ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਾਂਡੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਤੋਂ ਸੀਹਾਂ ਅਤੇ ਹੱਸੂ ਨੇ ਇਸ ਦਾਕਾਰਨ ਪੁੱiਛਆਂ ਕਿ “ਬਾਬਾ ਜੀ ਇਹ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਮੱਛੀ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ”। ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਭਾਈ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਓ।“ ਸ਼ੀਹਾਂ ਅਤੇ ਹੱਸੂ ਨੇ ਮੱਛੀ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ :

“ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਪੰਡਿਤ ਸੀਙ ਮੈਂ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਜੋਤਸ਼ੀ ਸੀ ਮੈਂ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਲਯੁਗ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਅਵਤਾਰ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਇਸ ਤੀਰਥ ਤੇ ਆਉਣਗੇ ਤੇਮੇਰਾ ਨਿਸਤਾਰਾ ਕਰਨਗੇ।“ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮੈਰੀ ਇਹ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਂ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਡਰ ਸੀ ਕਿਮੈਂ ਮੈਂ ਇਤਨਾ ਚਿਰ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵਾਂਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਥੋੜੀ ਹੈ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋਣਗੇ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਫਿਰ ਲੱਗਿਆ ਰਿਹਾ ਕਰੇ।

ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਘ ਦੀ ਕਥਾ ਪਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂਙ ਮਾਘ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਸ਼ਿਵਰਾਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਆਏ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕੁੰਭ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਘਰ ਮਿੱਠੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਏ ਸਨ ਤੇ ਮੱਛੀ ਵੀ ਪਕਾਈ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਮੱਛੀ ਖਾਧੀ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਭੋਜਨ ਵੀ ਖਾਧਾ। ਜਦ ਮੈਨੂੰ ਮੱਛੀ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਡੋਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਮੱਛੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਖਾਧੀ? ਇਸੇ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੱਛੀ ਦੀ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਤੇ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਵਿਖੇ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੱਛੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਮੱਛੀ ਦੀ ਜੂਨ ਮਿਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮੱਛੀ ਜੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਨਕ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਅਵਤਾਰ ਹੀ ਛਡਵਾਉਣਗੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਛਡਵਾ ਸਕਦਾ।
ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਆਏ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤੂੰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਵੇਂਗਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵੰਸ਼ ਭਾਰੀ ਚੱਲੇਗਾ [ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੇ ਮਟਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਜੋ ਵੱਡਾ ਮੁਖੀ ਪੰਡਿਤ ਮੁਕੰਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਮੁਕੰਦੇ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਧਰਮਸਾਲ ਬਣਾਓ ਤੇ ਨਾਮ ਜਪੋ ਤੇ ਲੰਗਰ ਚਲਾਓ ।

ਇਸ ਜਗਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਤਰਫ 57 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਗਏ ਅਮਰਨਾਥ ਨੂੰ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਉੱਤਰੀ ਤਰਫ 53 ਮੀਲ ਹੈ । ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕਸਰ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲਾ ਅਨੰਤ ਨਾਗ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਜੁੰਮਾ ਛਾਪਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਟਨ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕਮਾਲ ਫਕੀਰ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇੱਥੇ ਦੋ ਚਸ਼iਮਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਾਰਤੰਡ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇ ਸਨ ਇਹਨੂੰ ਮੱਛ ਭਵਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੰਨ 1516 ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮਟਨ ਆਏ, ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫਿਰ 7 ਦਿਨ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਿਥੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ (ਅਨੰਤਨਾਗ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, । ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਖੰਡਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੀ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਮਾਰਗ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦਾਸ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ੇਖੀ ਮਾਰੀ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅੰਗ 467 ਦੇ ਸਲੋਕ ਮਹਲਾ 1 ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਗਿਆਨ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ। ਚਸ਼ਮੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਦਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਬਿਹਾੜਾ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦੱਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਣਨਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਨੂਰ ਦੀਨ ਬਾਮਜੀ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।ਬ੍ਰਹਮ ਦੱਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 1766 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ - ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਸਰੋਵਰ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ

ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ
ਇਕ ਹੋਰ ਮਿਥਿਹਿਾਸਿਕ ਗਾਥਾ ਬਾਬਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੱਤਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਵਰ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ ਨੇ ਅਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪਾਠ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਤਰਫ ਸੈਰ ਕਰਨ ਚੜ੍ਹੇ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਈ ਅੱਧ ਕੋ ਮੀਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠੇ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਹੀ ਪਹਾੜੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈਙ ਇੱਕ ਭੇਡਾਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਜਾਤ ਮਾਸ਼ਕੀ, ਨਾਮ ਤਿਮੂਰ ਸੀ ਇਹ ਤਿਮੂਰ ਬਕਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਪਾਸ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਜੀ ਹੁਕਮ ਦੇਵੋ ਤਾਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੁੱਧ ਚੋ ਕੇ ਲਿਆਵਾਂ ਤਾਂ ਆਪ ਛਕੋ । ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਸੀਂ ਹੁਣੇ ਛੱਕ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ iਤਮੂਰ ਪਾਲੀ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇਖ ਕੇ ਸਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ । ਇਸੇ ਪਹਾੜ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ iਤਮੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਗਰੀਬ ਹਾਂ ਤਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਕੌਣ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ, ਕਰਤਾਰ ਬਣਾਵੇਗਾ ਤੈਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ; ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲੈ। ਤਾਂ ਤਿਮੂਰ ਨੇ ਗੁਰਾਂ ਦਾ ਬਚਨ ਸੱਤ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਹੱਕ ਲਈਆਂ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਬਾੜਾ ਬਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੀਂਗਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬਦਬੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਕੇ ਜਮੀਨ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਦੇਵਾਂ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਟੋਆ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਟੋਏ ਵਿੱਚੋਂ ਖਜ਼ਾਨਾ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਇਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੇ ਤਿਮਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਧ ਗਏ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤਿਮਰ ਨਾਮ ਤੋਂ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਬਾਬਰ ਨਾਮ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਸ਼ਕੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਜਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੋ ਕਿ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੁਗਲ ਬਣਦੇ ਗਏ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਬਣੇ ।

ਬਾਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨਙ ਇਹ ਸਾਖੀ ਸੰਤ ਨਿਰਮਲੇ ਬਾਬਾ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 60 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰੀ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਲਈ ।ਬਾਬਾ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਰੇਕ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਜਾਂ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਖੀ ਸੁਣੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਮਟਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮਹੰਤ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋ ਕੇ ਗੁਜਰੇ ਸਨ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਤਿਮਰ ਨੂੰ ਸੱਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਝੂਲ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਿਵਾਏ ਪਹਾੜੀ ਟਿੱਬੇ ਦੇ । ਪੁਲਿਸ ਸਾਰਜੰਟ ਭਾਈ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮਹੰਤ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਜਗਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੱਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਤਿਮਰ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਸੀ ।ਮਹੰਤ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮਸਤਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਖੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸਨ । ਉਹ ਵੀ ਸਾਖੀ ਦੱਸਦੇ ਸਨ
ਫੋਟੋ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ ਗੁਰ ਸਾਈਕਲ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਪੰਨਾ 490

ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟਿੱਬਾ ਹੈ ਇਸੇ ਪਰ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰਾਂ ਜੀ ਨੇ ਤਿਮਰ ਨੂੰ ਸਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਸਨ ਙ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਟਿੱਬਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਨਾਮ ਵਾਲਾ ਸੁਖਦੇਵੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਤੇ ਮਟਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਤੇ ਪਹਿਲਗਾਮ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਹਿਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨiਹਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਟਿੱਬਾ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਫਰਲਾਂਗ ਤੇ ਹੈ ।ਗੁਰਾਂ ਦੇ ਟਿੱਬੇ ਦੇ ਚੜਦੇ ਦੀ ਤਰਫ ਪਾਸ ਹੀ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਹਰੇ ਘਾ ਵਾਲਾ ਮੈਦਾਨ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਿਮਰ ਬਕਰੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੇਰੇ ਪਾਸ ਕੀ ਕੁਝ ਹੈ ਤਾਂ iਤਮਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਭੇਡਾਂ ਤੇ ਬਕਰੀਆਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਤੇ ਭੰਗ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਿਮਰ ਪਾਸੋਂ ਭੰਗ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਸੱਤ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭੰਗ ਦੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਰਦਾਨੇ ਦੇ ਰੋਕਣ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਰੁਕ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੇਰੀਆਂ ਸੱਤ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਰਾਜ ਕਰਨਗੀਆਂ । ਜਿਸ ਵਕਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੁਕੰਦੇ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਿਲਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਹੋਣ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨਙ

ਇਸ ਮੌਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ ਤੋਂ ਫਿਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਭਵਨ ਕੁੰਡ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੱਚਾ ਚਸ਼ਮਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਤੀਰਥ ਕਰਕੇ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਅੱਛੇ ਜਲ ਵਾਲਾ ਚਸ਼ਮਾ ਦੇਖ ਕੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਪਾਸ ਹੀ ਜਾ ਪੱਛਮੀ ਤਰਫ ਸਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਕਤ ਨੀਹਾਂ ਪੁੱਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਜਲ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਨੀਹਾਂ ਭਰਾ ਕੇ ਇਹ ਪੱਕਾ ਤਲਾਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਾਲਾ ਥੜਾ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਪੱਕੇ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਤੀਰਥ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਪਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਫਿਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ 50 ਕਰਮ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਕੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਸਰਾਏ ਬਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਾਏ ਵਿਚਕਾਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ 18 ਪੇੜ ਚਨਾਰ ਦੇ ਲਗਾਏ ਸਨ । ਉਹ ਸਰਾਏ ਤਾਂ ਗਿਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਚਨਾਰ ਦੇ 18 ਪੇੜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਾਂਡਿਆਂ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਾਂਡੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ । ਹੋਰ ਪੱਖ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹੈ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਸਰਿਵਰਾਂ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਜਲ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰਾਏ ਤੇ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਰਾਏ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਾਏ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਵੱਗਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਡਾਟਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲ ਵੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਸਰਾਏ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਫੁਹਾਰੇ ਲਗਾਏ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਢਹਿ ਗਏ ਹਨ।

ਜਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਨੇ ਵੱਡੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਛੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਾਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਛੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡ ਲਗਾਏ ਸਨ ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਪੈਬੁਗ ਮਟਨ ਅਤੇ ਮਾਈਗਮ ਪਿੰਡ ਸਨ। ਮਟਨ ਤੇ ਪੈਬੁਗ ਦੱਖਣ ਦੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਮੀਲ ਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਈਗਾਮ ਉੱਤਰੀ ਤਰਫ ਚਾਰ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਪਿੰਡ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਡੋਗਰੇ ਨੇ ਗ਼ਬਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਿਨਾਂ ਮੁਰਾਮਤ ਕੀਤੀ ਤੋਂ ਢਹਿਦੇ ਢਹਿੰਦੇ ਢਹਿ ਗਏ ਸਨ।ਜਿਹੜਾ ਵਿਚਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸੀ ਉਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਰਾਜੇ ਦੇ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਵਿੱਚ ਢੱਠਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹੀ ਥੜੇ ਦਾ ਥੜਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਜਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਸਵੇਰੇ ਦੇ ਵਕਤ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ ਹੀ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਥੜੇ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਜੋ ਪੱਥਰ ਲੱਗੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਨੁੱਕਰ ਦੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਕਰਮ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਝੂਲ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਵੱਡੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਾਸ ਹੀ ਦੱਖਣ ਦੀ ਤਰਫ ਪਲਟਨਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ12 ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਬੈਰਿਕ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋ ਕੋਠੜੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਸ ਦੀਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਦੇ ਛੱਡੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਜਗੀਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਤੇ ਝੰਡੇ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ 122 ਲਗਾਏ ਹੋਏ ਹਨ।

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ 10 ਕੋਠੜੀਆਂ ਪਾਂਡਿਆਂ ਕੋਲ ਤੇ ਦੋ ਕੋਠੜੀਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਾਸ ਹਨ। ਇੱਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਮੂਰਤੀ ਲਗਾ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਾਇਆ ।ਅੱਜ ਕੱਲ ਵੱਡਾ ਤਲਾਬ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਤਲਾਬ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੈ ਦੋਨੋਂ ਤਲਾਬ ਪਾਸੋ ਪਾਸ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਤਲਾਅ ਦੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦੀ ਤਰਫ ਸੂਰਜ ਤੇਰਵੇਂ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਇਸੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਹਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਜਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੱਖਣ ਦੀ ਤਰਫ 12 ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਾਲੀ ਬੈਰਕ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਂ ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੜਕ ਦੀ ਤਰਫ ਜੋ ਦੋ ਕੋਠੜੀਆਂ ਹਨ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਸ ਉਹ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪਹਾੜ ਦੀ ਤਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਪਾਸ ਹਨ । ਤਲਾਅ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਤਰਫ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰੇ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਸਰਾਏ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਚਨਾਰ ਤੇ ਪੇੜ ਤੇ ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੜਕ ਹੈ ।

ਇਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਬੜੀ ਮਨਮੋਹਕ । ਪਾਠ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰਵਾਹ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬੜੇ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਸਤ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਦਾ ਮਛਲੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੇ। ਏਥੇ ਲੰਗਰ ਛਕ ਕੇ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਪਹਿਲਗਾਮ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਲ ਵਧੇ।

 

[dalvinder45]

ਪਹਿਲਗਾਮ

ਪਹਿਲਗਾਮ, ਭਾਵ 'ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿੱਚ ਚਰਵਾਹਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ') ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲਗਾਮ 34.01°N 75.19° E 'ਤੇ ਅਨੰਤਨਾਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ ।ਇਹ ਅਨੰਤਨਾਗ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (28 ਮੀਲ) ਲਿਦਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 7,200 ਫੁੱਟ (2,200 ਮੀਟਰ) ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਲਾਨੀ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਹਰੇ ਭਰੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮੁਢਲੇ ਪਾਣੀ ਹਰ ਸਾਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ।

ਪਹਿਲਗਾਮ ਅਸਥਾਨ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲਗਾਮ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੈਲ ਗਾਓਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਭਾਵ (ਬਲਦ ਦਾ ਪਿੰਡ (ਨੰਦੀ)), ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਅਮਰਨਾਥ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਬਲਦ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਸਾਲ ਜੁਲਾਈ-ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਬੇਸ ਕੈਂਪ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ 70% ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਘਾਟੀ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚੰਦਨਵਾੜੀ, ਪਹਿਲਗਾਮ ਤੋਂ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (9.9 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਪਹਿਲਗਾਮ ਨਾਂ ਦੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਪੁਹੇਲ (ਆਜੜੀ} ਅਤੇ ਗੋਆਮ (ਪਿੰਡ) । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਹੇਲਗਾਮ ਜਾਂ ਪਹਿਲਗਾਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੱਕਰਵਾਲ ਕਬੀਲਾ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਸਰਦੀਆਂ ਤੱਕ ਇਥੇ ਵਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਹੈ ।

ਅਮਰਨਾਥ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਨਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਥੇ ਰੁਕੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਗਾਮ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਗਾਮ

ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮਟਨ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਅਚੰਭੇ ਲਿਆਇਆ। ਉਹ ਦਿਨ 5 ਅਗਸਤ 2019 ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਈ ਖਾਸ ਲਾਗੁ ਐਕਟ ਧਾਰਾ 370 ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸ ਦਿਨ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਮਰਨਾਥ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲ਼i ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਟਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੋਟਲ ਫਸੇ ਹੋਏ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਮੱਲ ਲਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਸਾਨੂ ਦੋ ਵਾਰ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਈ। ਸਾਰੇ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਰਫਿਊ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਵਾਪਿਸ ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਪਰਤਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।

 

[P J Singh]

Simply remarkable!!!!!

Thank you for sharing this profound history about Guru Sahib's journey for the present and future readers/ visitors to this site. May Guru Sahib bless you and all those who have worked with you in putting together this enlightening narrative.

Guru Fetah Ji

Paramjit Singh

 

[P J Singh]

Just wondering, do you have a pdf version of this entire document for dissemination that can be shared (with your permission) with others by e-mail. If so, I would be interested. Thanks

Paramjit Singh

 

[dalvinder45]

It will soon be published in to a book form

 

[dalvinder45]

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ

ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਡਤ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। 'ਕਮਲ-ਉ-ਦੀਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ, ਭਾਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਦੋਨੋਂ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦੋਸਤ ਸਨ।' ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਮਕਤਬ ਵਿੱਚ ਜਮਾਤੀ ਸਨ। ਉਹ ਮਟਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਜੋ ਡੂੰਘੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਲੇਮਾਨ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 'ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਜ਼ੀ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੁਜਾਰੀ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਖੇਤ ਅਤੇ ਦੋ-ਦੋ ਬਾਗਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ।

ਮਕਤਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਮਾਲ-ਉਲ-ਦੀਨ ਮਦਰੱਸੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ, ਕੁਰਾਨ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਨਿਆਂ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਜਾਂ ਪਾਦਰੀ ਬਣਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਲਕਰਕ, ਇਸਲਾਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੱਜ 'ਤੇ ਮੱਕਾ ਗਿਆ। ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਇਮਾਮ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਰਾਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਮਟਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਹ ਛੇ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੰਬਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਬੋਲਡ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਨਮਕ-ਮਿਰਚੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗਰਦਨ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਮੋਟੇ, ਚਮਕਦਾਰ ਵਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਹੰਕਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਗੁੱਸਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਅੱਗ ਭੜਕਦੀ ਸੀ; ਮਾਮੂਲੀ ਭੜਕਾਹਟ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਦੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਜਾਂ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਈ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਆਂ ਸਨ। ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਵਾਰ ਨਮਾਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਰਮਜ਼ਾਨ ਦੇ ਰੋਜ਼ੇ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਰਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਦਾਨ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਉਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਿਆਂ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਤਰਸਦਾ ਸੀ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਮਕਤਬ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਅਧੀਨ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਚੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਉਹ ਬਨਾਰਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਲਗਨ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਬੜੀ ਤਕੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆਇਤ ਅਤੇ ਅਧਿਆਇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਸਰੋਤੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।। ਉਹ ਇੱਕ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਵਿਆਕਰਣਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਕੋਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਈ ਸਿਖਿ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਅਤੇ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਟਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁਝ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕੱਦ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਨ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੂਰਤੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਵਾਂਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਹੱਥ, ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਿੱਕੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਜੂੜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਥਪਥਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਟੀ ਕਮੀਜ਼) ਅਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਚੂੜੀਦਾਰ ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਕੁੜਤੇ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨਾਂ ਨਾਲ ਕਢਾਈ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕਾਂ ਲਈ ਉਸਦਾ ਘਰ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਮੱਕਾ ਸੀ। ਜੇ, ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ੀ ਜਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਹਵਾਲੇ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਤਿਆਰ ਰੱਖਿਅ ਝਾ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, । ਉਸ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਮੂਰਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਚੇਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਵਿਚ ਲਟਕਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਦੇ ਮਨਪਸੰਦ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੂਰਤੀ ਸੀ।

ਮਟਨ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸੇਬ ਅਤੇ ਬਦਾਮ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਬਾਗ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਇੱਕ ਝਰਨੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ ਲੱਭਿਆ। ਅੱਜ ਉਸ ਝਰਨੇ ਨੇ ਤਲਾਬ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਮੱਛੀਆਂ ਤੈਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮਟਨ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਨਗਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਰਜਨਾਂ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਹਰ ਬੱਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ੳਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਤਸੁਕਤਾ ਵੱਸ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨਮੋਹਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਉੋਦੇਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਜਗਾਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਖਿੱਚ ਪਾਈ । ਜਦੋਂ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਤਸੁਕ ਪਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੈਗੰਬਰ ਜਾਂ ਰੱਬ ਦਾ ਦੂਤ ਪਰ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਟਨ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੰਨਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵਾਂ ਸੰਤ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਸੀ।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ, ਦੋ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਝਰਨੇ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੁਝ ਪੰਡਤਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵੰਤ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਪੰਡਤਾਂ ਨੇ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸੁਭਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਆਏ ਹੋ?’ ਕਮਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

'ਨਹੀਂ'

"ਫੇਰ ਕਿੱਥੇ?"

"ਜਿਥੇ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਲੈਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ"

"ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੈ?"

"ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ"

"ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ?"

"ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ"

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ. ਕੁਝ ਝਿਜਕਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤੁਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹੋ?"

"ਹਾਂ, ਇਕੋ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਪਰਮ ਸੱਚ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ"।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, " ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਰੇ ਕੀ?

"ਮੈਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ"। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਪੈਗੰਬਰ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ"।

"ਪੈਗੰਬਰ ਦੀ ਮਦਦ ਜ਼ੂਰ ਲਵੋ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ; ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ."

"ਮੈਂ ਅੰਤਿਮ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਵਾਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ"।

"ਪਰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ, ਸ਼ੇਖ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ, ਇੱਕ ਰੱਬ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਠ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਦੋ, ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ"।

"ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਤੁਸੀਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹੋ। ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟ ਬੋਲੋ," ਕਮਲ-ਉ-ਦੀਨ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ:

ਪੰਜਿ ਨਿਵਾਜਾ ਵਖਤ ਪੰਜਿ ਪੰਜਾ ਪੰਜੇ ਨਾਉ ॥ ਪਹਿਲਾ ਸਚੁ ਹਲਾਲ ਦੁਇ ਤੀਜਾ ਖੈਰ ਖੁਦਾਇ ॥ ਚਉਥੀ ਨੀਅਤਿ ਰਾਸਿ ਮਨੁ ਪੰਜਵੀ ਸਿਫਤਿ ਸਨਾਇ ॥ ਕਰਣੀ ਕਲਮਾ ਆਖਿ ਕੈ ਤਾ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਸਦਾਇ ॥ ਨਾਨਕ ਜੇਤੇ ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜੈ ਕੂੜੀ ਪਾਇ ॥ 3 ॥ ਪਉੜੀ ॥ ਇਕਿ ਰਤਨ ਪਦਾਰਥ ਵਣਜਦੇ ਇਕਿ ਕਚੈ ਦੇ ਵਾਪਾਰਾ ॥ ਸਤਿਗੁਰਿ ਤੁਠੈ ਪਾਈਅਨਿ ਅੰਦਰਿ ਰਤਨ ਭੰਡਾਰਾ ॥ ਵਿਣੁ ਗੁਰ ਕਿਨੈ ਨ ਲਧਿਆ ਅੰਧੇ ਭਉਕਿ ਮੁਏ ਕੂੜਿਆਰਾ ॥ ਮਨਮੁਖ ਦੂਜੈ ਪਚਿ ਮੁਏ ਨਾ ਬੂਝਹਿ ਵੀਚਾਰਾ ॥ ਇਕਸੁ ਬਾਝਹੁ ਦੂਜਾ ਕੋ ਨਹੀ ਕਿਸੁ ਅਗੈ ਕਰਹਿ ਪੁਕਾਰਾ ॥ ਇਕਿ ਨਿਰਧਨ ਸਦਾ ਭਉਕਦੇ ਇਕਨਾ ਭਰੇ ਤੁਜਾਰਾ ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਹੋਰੁ ਧਨੁ ਨਾਹੀ ਹੋਰੁ ਬਿਖਿਆ ਸਭੁ ਛਾਰਾ ॥ ਨਾਨਕ ਆਪਿ ਕਰਾਏ ਕਰੇ ਆਪਿ ਹੁਕਮਿ ਸਵਾਰਣਹਾਰਾ ॥ 7 ॥ (ਮਃ 1, ਮਾਝ ਵਾਰ,. ਅੰਕ 141)

ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ ਅਤੇ ਪੰਜ ਵਾਰ ਹਨ; ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ,ਪਹਿਲਾ ਸੱਚ, ਦੂਜਾ, ਸਹੀ ਕਿੱਤਾ; ਤੀਜਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਦਾਨ; ਚੌਥਾ, ਸਹੀ ਸੰਕਲਪ ;ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਸਤਤਿ । ਨੇਕ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਕਲਮਾ ਜਪਿਆ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਾਓ।"

"ਸੁਬਹਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ, ਸੁਬਹਾਨ ਅਲਾ”, ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਚੀਕਿਆ, "ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ, ਕੋਈ ਸੱਚਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ?" ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ:-

ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਕਹਾਵਣੁ ਮੁਸਕਲੁ ਜਾ ਹੋਇ ਤਾ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਕਹਾਵੈ॥ਅਵਲਿ ਅਉਲਿ ਦੀਨੁ ਕਰਿ ਮਿਠਾ ਮਸਕਲ ਮਾਨਾ ਮਾਲੁ ਮੁਸਾਵੈ ॥ ਹੋਇ ਮੁਸਲਿਮੁ ਦੀਨ ਮੁਹਾਣੈ ਮਰਣ ਜੀਵਣ ਕਾ ਭਰਮੁ ਚੁਕਾਵੈ ॥ ਰਬ ਕੀ ਰਜਾਇ ਮੰਨੇ ਸਿਰ ਉਪਰਿ ਕਰਤਾ ਮੰਨੇ ਆਪੁ ਗਵਾਵੈ ॥ ਤਉ ਨਾਨਕ ਸਰਬ ਜੀਆ ਮਿਹਰੰਮਤਿ ਹੋਇ ਤ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਕਹਾਵੈ ॥ 1 ॥ (ਸਲੋਕੁ ਮਃ 1, ਮਾਝ ਵਾਰ ੧, 141)

“ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਰੱਬ ਅਤੇ ਪੈਗੰਬਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੁਸਲਿ ਮ ਹੋ ਕੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰਨ ਜੀਣ ਦਾ ਭਰਮ ਮੁਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਰਿ ਤੇ ਹਮੇਾ ਰੱਬ ਦੀ ਰਾ ਮੰਨ ਕੇ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ਆਪ ਗੁਆ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।।ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਦੀ ਮਿਹਰ ਪਵੇ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ”।

"ਇਸ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ"? ਕਮਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ:-

ਮਿਹਰ ਮਸੀਤਿ ਸਿਦਕੁ ਮੁਸਲਾ ਹਕੁ ਹਲਾਲੁ ਕੁਰਾਣੁ ॥ ਸਰਮ ਸੁੰਨਤਿ ਸੀਲੁ ਰੋਜਾ ਹੋਹੁ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ॥ ਕਰਣੀ ਕਾਬਾ ਸਚੁ ਪੀਰੁ ਕਲਮਾ ਕਰਮ ਨਿਵਾਜ ॥ ਤਸਬੀ ਸਾ ਤਿਸੁ ਭਾਵਸੀ ਨਾਨਕ ਰਖੈ ਲਾਜ ॥ 1 ॥ ਮਃ 1 ॥ ਹਕੁ ਪਰਾਇਆ ਨਾਨਕਾ ਉਸੁ ਸੂਅਰ ਉਸੁ ਗਾਇ ॥ ਗੁਰੁ ਪੀਰੁ ਹਾਮਾ ਤਾ ਭਰੇ ਜਾ ਮੁਰਦਾਰੁ ਨ ਖਾਇ ॥ ਗਲੀ ਭਿਸਤਿ ਨ ਜਾਈਐ ਛੁਟੈ ਸਚੁ ਕਮਾਇ ॥ ਮਾਰਣ ਪਾਹਿ ਹਰਾਮ ਮਹਿ ਹੋਇ ਹਲਾਲੁ ਨ ਜਾਇ ॥ ਨਾਨਕ ਗਲੀ ਕੂੜੀਈ ਕੂੜੋ ਪਲੈ ਪਾਇ ॥ 2 ॥ (ਸਲੋਕੁ ਮਃ 1, ਪੰਨਾ 140)

“ਜਦ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਰੀਰਕ ਮਨ ਮਸੀਤ ਤੇ ਸੱਚੇ ਸਿਦਕ ਰੂਪੀ ਘੋਟਣੇ ਤੇ ਰਗੜੀ ਹੋਵੇ ਕੁਰਨ ਹੱਕ ਹਲਾਲ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇ ਜੇ ਦਇਆ ਮਸਜਿਦ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਚਟਾਈ ਹੋਵੇ।ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕੁਰਾਨ; ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਇੱਕ ਦੀ ਸੁੰਨਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੇ ਵਰਤ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਫਿਰ ਸੱਚਮੁੱਚ, ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਜੇਕਰ ਨੇਕ ਕਰਮ ਕਾਬਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਅਤੇ ਸੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਬਣੋ। ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਰੱਬ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰੱਖੇਗਾ।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਬਹੁਤ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਲਈ, ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦਇਆ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਇਮਾਨਦਾਰ ਜੀਵਨ, ਨਿਮਰਤਾ, ਨਿਰੰਤਰਤਾ, ਨੇਕ ਕਰਮ, ਸੱਚਾਈ, ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਦੀ ਮਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ, ਸਾਫ਼ ਦਿਲ, ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ, ਹਉਮੈ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਦਇਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਭਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਮਾਲ-ਉਲ-ਦੀਨ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਪੂਰਣਤਾ ਅਤੇ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਆਸ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਗੀ। ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਕੀ ਆਸ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਗ ਬਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੈਨੁੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਦੁਖੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?"

" ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ! ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਹਉਮੈ ਹੈ! ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ, ਸ਼ਕਤੀ, ਸਥਿਤੀ, ਪ੍ਰਭਾਵ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਬੈਠੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾਂ ਨੂੰ ਧੋਵੋ।

ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਛੂਹ ਲਏ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਰ ਪਿਆ ਕਿ ਅਚਾਨਕ, ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਚਮਕ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੂੰ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ । ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਆਪਣੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਗਿਆ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਦਰਸ਼ਕ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਮਲ ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਹੰਕਾਰ, ਹੰਕਾਰੀ ਦਿੱਖ, ਠੋਡੀ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਆਕੜੀਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਗਰਜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਭ ਗਾਇਬ ਸੀ। ਉਹ ਬੜਾ ਹਲੀਮੀ ਭਰਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧੀਨ ਲਗਦਾ ਸੀ।

"ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ", ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਦਿਤਾ?"

"ਇਹ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ। ਮੈਂ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ ਕਿ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨਵੇਂ ਸੰਨਿਆਸੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਗਏ ਹੋ? ਜੇ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ"।

"ਜੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਲਾਹ ਹੈ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ? ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਭਟਕਦੇ ਯੋਗੀ ਤੋਂ ਕੀ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਹੋੲ ਭਜਨ ਹੀ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ?"

"ਉਹ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਤ ਹੈ। ਆਪਣਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਗੁਆਓ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਛਤਾਓਗੇ"।

"ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ?" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਕਰੋ"।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਲਈ, ਇੱਕ ਭਟਕਦੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨਾ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਕਮਾਲ-ਉ-ਦੀਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੜੀ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।

"ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੋ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, "ਮਟਨ ਦਾ ਮਹਾਂ ਪੰਡਤ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹੈ।" ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ"। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਊਠਾਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਘੁਮਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਜੀ! ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਦਵਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ ਪਰ ਊਠਾਂ 'ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਿਉਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ"?

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਈ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ, "ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਤ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਖੱਲ ਦੇ ਕਪੜੇ ਕਿਉਂ ਪਾਏ ਹੋਏ ਨੇ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰੱਸੀ ਕਿਉਂ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਆਮ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਕਿਉਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਹੈ"?

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਉਸ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਆਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ"। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ:-

ਆਪੀਨੑੈ ਆਪੁ ਸਾਜਿਓ ਆਪੀਨੑੈ ਰਚਿਓ ਨਾਉ ॥ ਦੁਯੀ ਕੁਦਰਤਿ ਸਾਜੀਐ ਕਰਿ ਆਸਣੁ ਡਿਠੋ ਚਾਉ ॥ ਦਾਤਾ ਕਰਤਾ ਆਪਿ ਤੂੰ ਤੁਸਿ ਦੇਵਹਿ ਕਰਹਿ ਪਸਾਉ ॥ ਤੂੰ ਜਾਣੋਈ ਸਭਸੈ ਦੇ ਲੈਸਹਿ ਜਿੰਦੁ ਕਵਾਉ ॥ ਕਰਿ ਆਸਣੁ ਡਿਠੋ ਚਾਉ ॥ 1 ॥ (ਸਲੋਕੁ ਮਃ 1, ਅੰਕ 463)

ਉਸ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਣਾਇਆ; ਕੇਵਲ ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਨੇ ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ; ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੱਤਰੀ ਬਣਾਈ ।ਬਿਨਾਂ ਥੰਮਾਂ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।ਉਸਨੇ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿੱਤਾ।ਉਹ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਅਜੂਬਾ ਹੈ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਰਸਮੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਰੱਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਹਰ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਹੀ ਸੱਚਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਭ ਅਸਥਾਈ ਹੈ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਚੁੱਪ ਸੀ।

"ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਕਹੋ", ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਜਿਵੇਂ ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਕੀਲਿਆਂ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਵਾਲ ਦੁਹਰਾਇਆ, "ਦੋ ਊਠ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ।" “ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹੋ?" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ. "ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੈ।" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਬਹਿਸ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਹਿਸ ਕਰਨਾ, ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਅਤੇ ਨੁਕਸ ਲੱਭਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿੰਦਣ ਲਈ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ।

"ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਉਤਸੁਕਤਾ, ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖੈਰ ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਵਾਬ ਸਧਾਰਨ ਹੋਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ."

"ਕਿੰਨਾ ਸਧਾਰਨ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਛੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ?"

"ਨਹੀਂ", ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਇਹ ਸਧਾਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ"।

"ਖੈਰ ਇਹ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ: ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸ਼ਿਵ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ।"

"ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ"

"ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋ?" ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਲ ਮੰਤ੍ਰ ਉਚਾਰਿਆ

ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ॥ ਜਪੁ ॥(ਮਹਲਾ 1 ਅੰਕ 1)

"ਪਰਮਾਤਮਾ, ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਭੂ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ, ਸਵੈ-ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ, ਬਿਨਾ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਡਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕ੍ਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੈਰ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਆਵਾਗਵਣ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਉਸ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਸਦਾ ਬੰਦਗੀ ਕਰੋ।"

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਹੋਰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ

"ਹੋਰ ਕੁਝ"?

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਪਾਠ ਕੀਤਾ:

ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥ 1 ॥ (ਮਹਲਾ 1 ਅੰਕ 1)

“ਉਹ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸੱਚ ਸੀ, ਜੁਗਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵi ਸੱਚ ਸੀ, ਹੁਣ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸੱਚ ਹੀ ਗੋਵੇਗਾ।

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸੱਚ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਭ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ, ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਹਾਏ"

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ:

“ਏਕਮ ਏਕੰਕਾਰੁ ਨਿਰਾਲਾ ॥ ਅਮਰੁ ਅਜੋਨੀ ਜਾਤਿ ਨ ਜਾਲਾ ॥ ਅਗਮ ਅਗੋਚਰੁ ਰੂਪੁ ਨ ਰੇਖਿਆ ॥ ਖੋਜਤ ਖੋਜਤ ਘਟਿ ਘਟਿ ਦੇਖਿਆ ॥” (ਬਿਲਾਵਲੁ ਮਹਲਾ 1 ਥਿਤੀ ਘਰੁ 10 ਅੰਕ 838-839)

(ਇਕ ਪਰਮ ਪ੍ਰਭੂ ਅਦੁੱਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਮਰ ਹੈ, ਜੂਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀ ਤੇ ਨਾ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਜੰਜਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਉਹ ਅਥਾਹ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਜਦਿਆਂ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ।“'

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਵੀ ਪਰਮ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ"।

ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਇਆ:

ਜਹ ਦੇਖਾ ਤਹ ਦੀਨ ਦਇਆਲਾ ॥ ਆਇ ਨ ਜਾਈ ਪ੍ਰਭੁ ਕਿਰਪਾਲਾ ॥ ਜੀਆ ਅੰਦਰਿ ਜੁਗਤਿ ਸਮਾਈ ਰਹਿਓ ਨਿਰਾਲਮੁ ਰਾਇਆ ॥ 1 ॥ ਜਗੁ ਤਿਸ ਕੀ ਛਾਇਆ ਜਿਸੁ ਬਾਪੁ ਨ ਮਾਇਆ ॥ ਨਾ ਤਿਸੁ ਭੈਣ ਨ ਭਰਾਉ ਕਮਾਇਆ ॥ ਨਾ ਤਿਸੁ ਓਪਤਿ ਖਪਤਿ ਕੁਲ ਜਾਤੀ ਓਹੁ ਅਜਰਾਵਰੁ ਮਨਿ ਭਾਇਆ ॥ 2 ॥ ਤੂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖੁ ਨਾਹੀ ਸਿਰਿ ਕਾਲਾ ॥ ਤੂ ਪੁਰਖੁ ਅਲੇਖ ਅਗੰਮ ਨਿਰਾਲਾ ॥ ਸਤ ਸੰਤੋਖਿ ਸਬਦਿ ਅਤਿ ਸੀਤਲੁ ਸਹਜ ਭਾਇ ਲਿਵ ਲਾਇਆ ॥ 3 ॥ ਤ੍ਰੈ ਵਰਤਾਇ ਚਉਥੈ ਘਰਿ ਵਾਸਾ ॥ ਕਾਲ ਬਿਕਾਲ ਕੀਏ ਇਕ ਗ੍ਰਾਸਾ ॥ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ ਸਰਬ ਜਗਜੀਵਨੁ ਗੁਰਿ ਅਨਹਦ ਸਬਦਿ ਦਿਖਾਇਆ ॥ 4 ॥ ਊਤਮ ਜਨ ਸੰਤ ਭਲੇ ਹਰਿ ਪਿਆਰੇ ॥ ਹਰਿ ਰਸ ਮਾਤੇ ਪਾਰਿ ਉਤਾਰੇ ॥ ਨਾਨਕ ਰੇਣ ਸੰਤ ਜਨ ਸੰਗਤਿ ਹਰਿ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਪਾਇਆ ॥ 5 ॥ ਤੂ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਜੀਅ ਸਭਿ ਤੇਰੇ ॥ ਤੂ ਦਾਤਾ ਹਮ ਸੇਵਕ ਤੇਰੇ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਿ ਦੀਜੈ ਗੁਰਿ ਗਿਆਨ ਰਤਨੁ ਦੀਪਾਇਆ ॥ 6 ॥ ਪੰਚ ਤਤੁ ਮਿਲਿ ਇਹੁ ਤਨੁ ਕੀਆ ॥ ਆਤਮ ਰਾਮ ਪਾਏ ਸੁਖੁ ਥੀਆ ॥ ਕਰਮ ਕਰਤੂਤਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਫਲੁ ਲਾਗਾ ਹਰਿ ਨਾਮ ਰਤਨੁ ਮਨਿ ਪਾਇਆ ॥ 7 ॥ ਨਾ ਤਿਸੁ ਭੂਖ ਪਿਆਸ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ ॥ ਸਰਬ ਨਿਰੰਜਨੁ ਘਟਿ ਘਟਿ ਜਾਨਿਆ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰਸਿ ਰਾਤਾ ਕੇਵਲ ਬੈਰਾਗੀ ਗੁਰਮਤਿ ਭਾਇ ਸੁਭਾਇਆ ॥ 8 ॥ ਅਧਿਆਤਮ ਕਰਮ ਕਰੇ ਦਿਨੁ ਰਾਤੀ ॥ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ ਨਿਰੰਤਰਿ ਜਾਤੀ ॥ ਸਬਦੁ ਰਸਾਲੁ ਰਸਨ ਰਸਿ ਰਸਨਾ ਬੇਣੁ ਰਸਾਲੁ ਵਜਾਇਆ ॥ 9 ॥ ਬੇਣੁ ਰਸਾਲੁ ਵਜਾਵੈ ਸੋਈ ॥ ਜਾ ਕੀ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਸੋਝੀ ਹੋਈ ॥ ਨਾਨਕ ਬੂਝਹੁ ਇਹ ਬਿਧਿ ਗੁਰਮਤਿ ਹਰਿ ਰਾਮ ਨਾਮਿ ਲਿਵ ਲਾਇਆ ॥ 10 ॥ ਐਸੇ ਜਨ ਵਿਰਲੇ ਸੰਸਾਰੇ ॥ ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਵੀਚਾਰਹਿ ਰਹਹਿ ਨਿਰਾਰੇ ॥ ਆਪਿ ਤਰਹਿ ਸੰਗਤਿ ਕੁਲ ਤਾਰਹਿ ਤਿਨ ਸਫਲ ਜਨਮੁ ਜਗਿ ਆਇਆ ॥ 11 ॥ ਘਰੁ ਦਰੁ ਮੰਦਰੁ ਜਾਣੈ ਸੋਈ ॥ ਜਿਸੁ ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਤੇ ਸੋਝੀ ਹੋਈ ॥ ਕਾਇਆ ਗੜ ਮਹਲ ਮਹਲੀ ਪ੍ਰਭੁ ਸਾਚਾ ਸਚੁ ਸਾਚਾ ਤਖਤੁ ਰਚਾਇਆ ਮਾਰੂ ਮਹਲਾ 1 ਅੰਕ 1038-1039)"ਪ੍ਰੋਵੀਡੈਂਸ ਦਾ ਸੁਪਰੀਮ ਆਰਡਰ ਜੋ ਸਾਰੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਰਚਿਆ, ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼, ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਦਰਦ, ਖੁਸ਼ੀ, ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਦੁੱਖ, ਕੋਈ ਭੀਖ ਮੰਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਜ ਪਹਿਨ ਸਕਦਾ ਹੈ ; ਜੀਵ ਉੱਚੇ ਜਾਂ ਨੀਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਮ ਹੁਕਮ ਸਭ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਫ਼ਿੱਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੇ ਬਚਨ ਅੱਗੇ ਝੁਕਦਾ ਹੈ, ਵਿਅਰਥ, ਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਚਮਕੇਗਾ।

"ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ?" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ "

ਥਾਪਿਆ ਨ ਜਾਇ ਕੀਤਾ ਨ ਹੋਇ ॥ ਆਪੇ ਆਪਿ ਨਿਰੰਜਨੁ ਸੋਇ ॥ ਜਿਨਿ ਸੇਵਿਆ ਤਿਨਿ ਪਾਇਆ ਮਾਨੁ ॥ ਨਾਨਕ ਗਾਵੀਐ ਗੁਣੀ ਨਿਧਾਨੁ ॥ ਗਾਵੀਐ ਸੁਣੀਐ ਮਨਿ ਰਖੀਐ ਭਾਉ ॥ ਦੁਖੁ ਪਰਹਰਿ ਸੁਖੁ ਘਰਿ ਲੈ ਜਾਇ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਦੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਵੇਦੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਈ ॥ ਗੁਰੁ ਈਸਰੁ ਗੁਰੁ ਗੋਰਖੁ ਬਰਮਾ ਗੁਰੁ ਪਾਰਬਤੀ ਮਾਈ ॥ ਜੇ ਹਉ ਜਾਣਾ ਆਖਾ ਨਾਹੀ ਕਹਣਾ ਕਥਨੁ ਨ ਜਾਈ ॥ ਗੁਰਾ ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ ॥ ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ ਸੋ ਮੈ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ ॥ 5 ॥ (ਮਹਲਾ 1, ਪਉੜੀ 5)

"ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਣ-ਸਿਰਜਿਤ ਹੈ;ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਰਹਿਤ, ਸਵੈ-ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ।ਜਿਹੜੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 'ਹੇ ਨਾਨਕ! ਪ੍ਰਭੂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਗਾਵੋ, ਉਨ ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣੋ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਉਕਰਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਰੂਹ ਤੋਂ ਦੁੱਖ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ‘ਬੁੱਧ’ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸਿੱਖੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਲਈ ਇਹ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਆਪ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਚਲਾਓ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ। ਰੱਬ ਵੀ ਦੇਵੀ ਹੈ। ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਲੱਭਣੇ ਔਖੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉੱਦਮ ਕਰਾਂਗਾ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ।ਇਹ ਇਕੱਲੇ ਮੇਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਭੁੱਲੋ”।

"ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ

ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਧੂਕਾਰਾ ॥ ਧਰਣਿ ਨ ਗਗਨਾ ਹੁਕਮੁ ਅਪਾਰਾ ॥ ਨਾ ਦਿਨੁ ਰੈਨਿ ਨ ਚੰਦੁ ਨ ਸੂਰਜੁ ਸੁੰਨ ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਇਦਾ ॥ 1 ॥ ਖਾਣੀ ਨ ਬਾਣੀ ਪਉਣ ਨ ਪਾਣੀ ॥ ਓਪਤਿ ਖਪਤਿ ਨ ਆਵਣ ਜਾਣੀ ॥ ਖੰਡ ਪਤਾਲ ਸਪਤ ਨਹੀ ਸਾਗਰ ਨਦੀ ਨ ਨੀਰੁ ਵਹਾਇਦਾ ॥ 2 ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਸੁਰਗੁ ਮਛੁ ਪਇਆਲਾ ॥ ਦੋਜਕੁ ਭਿਸਤੁ ਨਹੀ ਖੈ ਕਾਲਾ ॥ ਨਰਕੁ ਸੁਰਗੁ ਨਹੀ ਜੰਮਣੁ ਮਰਣਾ ਨਾ ਕੋ ਆਇ ਨ ਜਾਇਦਾ ॥ 3 ॥ ਬ੍ਰਹਮਾ ਬਿਸਨੁ ਮਹੇਸੁ ਨ ਕੋਈ ॥ ਅਵਰੁ ਨ ਦੀਸੈ ਏਕੋ ਸੋਈ ॥ ਨਾਰਿ ਪੁਰਖੁ ਨਹੀ ਜਾਤਿ ਨ ਜਨਮਾ ਨਾ ਕੋ ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਪਾਇਦਾ ॥ 4 ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਜਤੀ ਸਤੀ ਬਨਵਾਸੀ ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਸਿਧ ਸਾਧਿਕ ਸੁਖਵਾਸੀ ॥ ਜੋਗੀ ਜੰਗਮ ਭੇਖੁ ਨ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋ ਨਾਥੁ ਕਹਾਇਦਾ ॥ 5 ॥ ਜਪ ਤਪ ਸੰਜਮ ਨਾ ਬ੍ਰਤ ਪੂਜਾ ॥ ਨਾ ਕੋ ਆਖਿ ਵਖਾਣੈ ਦੂਜਾ ॥ ਆਪੇ ਆਪਿ ਉਪਾਇ ਵਿਗਸੈ ਆਪੇ ਕੀਮਤਿ ਪਾਇਦਾ ॥ 6 ॥ ਨਾ ਸੁਚਿ ਸੰਜਮੁ ਤੁਲਸੀ ਮਾਲਾ ॥ ਗੋਪੀ ਕਾਨੁ ਨ ਗਊ ਗੋੁਆਲਾ ॥ ਤੰਤੁ ਮੰਤੁ ਪਾਖੰਡੁ ਨ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋ ਵੰਸੁ ਵਜਾਇਦਾ ॥ 7 ॥ ਕਰਮ ਧਰਮ ਨਹੀ ਮਾਇਆ ਮਾਖੀ ॥ ਜਾਤਿ ਜਨਮੁ ਨਹੀ ਦੀਸੈ ਆਖੀ ॥ ਮਮਤਾ ਜਾਲੁ ਕਾਲੁ ਨਹੀ ਮਾਥੈ ਨਾ ਕੋ ਕਿਸੈ ਧਿਆਇਦਾ ॥ 8 ॥ ਨਿੰਦੁ ਬਿੰਦੁ ਨਹੀ ਜੀਉ ਨ ਜਿੰਦੋ ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਗੋਰਖੁ ਨ ਮਾਛਿੰਦੋ ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਕੁਲ ਓਪਤਿ ਨਾ ਕੋ ਗਣਤ ਗਣਾਇਦਾ ॥ 9 ॥

'ਅਣਗਿਣਤ ਯੁੱਗਾਂ ਤੱਕ ਘੋਰ ਹਨੇਰਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਸੀ। ਨਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਨਾ ਰਾਤ, ਨਾ ਚੰਦਰਮਾ, ਨਾ ਸੂਰਜ, ਪਰ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਡੂੰਘੀ ਮਿਹਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਨਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਸਨ, ਨਾ ਬੋਲੀ, ਨਾ ਹਵਾ, ਨਾ ਪਾਣੀ, ਨਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਨਾ ਵਿਨਾਸ਼, ਨਾ ਆਉਣਾ। ਨਾ ਕੋਈ ਮਹਾਂਦੀਪ, ਨਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ, ਨਾ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ, ਨਾ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ। ਉਦੋਂ ਕੋਈ ਉੱਚਾ, ਮੱਧ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਤਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਨਰਕ ਸੀ, ਨਾ ਸਵਰਗ, ਨਾ ਮੌਤ, ਨਾ ਸਮਾਂ। ਨਾ ਕੋਈ ਦੋਜ਼ਖ-ਨਰਕ ਸੀ ਨਾ ਸਵਰਗ ਸੀ, ਨਾ ਅਨੰਦ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਜਨਮ ਸੀ, ਨਾ ਮੌਤ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨਾ ਕੋਈ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੀ, ਨਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਾਂ ਸ਼ਿਵ। ਉਸ ਇਕ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾ । ਨਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸੀ, ਨਾ ਮਰਦ ਸੀ, ਨਾ ਜਾਤ ਸੀ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਸੀ। ਨਾ ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਸੀ, ਨਾ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੰਗਲ-ਵਾਸੀ। ਉਦੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਅਜਨਬੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ। ਕੋਈ ਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਭਟਕਦਾ ਰਿਸ਼ੀ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਮ ਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਚਿੰਤਨ, ਤਪੱਸਿਆ, ਸੰਜਮ, ਵਰਤ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੱਸਿਆ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਚ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਪਰਮ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ, ਸੰਜਮ ਜਾਂ ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਮਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਗੋਪੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਕਨ੍ਹ। ਨਾ ਕੋਈ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਸਨ, ਨਾ ਕੋਈ ਪਾਖੰਡ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਬੰਸਰੀ 'ਤੇ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਕਰਮ ਸੀ ਜਾਂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਗੱਡੇ ਸਨ। ਜਾਤ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਾ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮੋਹ ਦੀ ਫਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਲੇਖ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਨਿੰਦਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਬੀਜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।"

'ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਉਸਨੇ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਣਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ 'ਤੇ ਮਾਣ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਜਾਓ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਲੱਭੋ।" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, "ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਜਾਉ। ਬਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਘਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਸੰਤ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਮਿਲਣਗੇ। ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਗੇ।" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਉਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਾ।" ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਮੰਦਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਉੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਲਾਲ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤ ਮਿਲੀ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ। ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਚਾਰੇ ਸੰਤਾਂ ਕੋਲ ਮੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਸਮਝਾਇਆ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਇਹ ਮਾਇਆ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਹਉਮੈ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਗੁਰੂ ਉਹੀ 'ਮਾਇਆ' ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕੋਲ ਜਾਓ। ਉਹ ਹੀ ਪੂਰਨ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹਨ"। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ।

ਸਹੰਸਰ ਦਾਨ ਦੇ ਇੰਦ੍ਰü ਰੋਆਇਆ ॥ ਪਰਸ ਰਾਮੁ ਰੋਵੈ ਘਰਿ ਆਇਆ ॥ ਅਜੈ ਸੁ ਰੋਵੈ ਭੀਖਿਆ ਖਾਇ ॥ ਐਸੀ ਦਰਗਹ ਮਿਲੈ ਸਜਾਇ ॥ ਰੋਵੈ ਰਾਮੁ ਨਿਕਾਲਾ ਭਇਆ ॥ ਸੀਤਾ ਲਖਮਣੁ ਵਿਛੁੜਿ ਗਇਆ ॥ ਰੋਵੈ ਦਹਸਿਰੁ ਲੰਕ ਗਵਾਇ ॥ ਜਿਨਿ ਸੀਤਾ ਆਦੀ ਡਉਰੂ ਵਾਇ ॥ ਰੋਵਹਿ ਪਾਂਡਹ ਭਏ ਮਜੂਰ ॥ ਜਿਨ ਕੈ ਸੁਆਮੀ ਰਹਤ ਹਦੂਰਿ ॥ ਰੋਵੈ ਜਨਮੇਜਾ ਖੁਇ ਗਇਆ ॥ਏਕੀ ਕਾਰਣਿ ਪਾਪੀ ਭਇਆ ॥ ਰੋਵਹਿ ਸੇਖ ਮਸਾਇਕ ਪੀਰ ॥ ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ ਮਤੁ ਲਾਗੈ ਭੀੜ ॥ ਰੋਵਹਿ ਰਾਜੇ ਕੰਨ ਪੜਾਇ ॥ ਘਰਿ ਘਰਿ ਮਾਗਹਿ ਭੀਖਿਆ ਜਾਇ ॥ ਰੋਵਹਿ ਕਿਰਪਨ ਸੰਚਹਿ ਧਨੁ ਜਾਇ ॥ ਪੰਡਿਤ ਰੋਵਹਿ ਗਿਆਨੁ ਗਵਾਇ ॥ ਬਾਲੀ ਰੋਵੈ ਨਾਹਿ ਭਤਾਰੁ ॥ ਨਾਨਕ ਦੁਖੀਆ ਸਭੁ ਸੰਸਾਰੁ ॥ ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਸੋਈ ਜਿਣਿ ਜਾਇ॥ ਅਉਰੀ ਕਰਮ ਨ ਲੇਖੈ ਲਾਇ ॥ 1 ॥ ਮਃ 2 ॥ ਜਪੁ ਤਪੁ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਮੰਨਿਐ ਅਵਰਿ ਕਾਰਾ ਸਭਿ ਬਾਦਿ ॥ ਨਾਨਕਮੰਨਿਆ ਮੰਨੀਐ ਬੁਝੀਐ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ ॥ 2 ॥ (ਸਲੋਕੁ ਮਃ 1, ਅੰਕ 953-954)

ਲਖਾਂ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇੰਦਰ ਰੋ ਪਿਆ। ਪਰਸ ਰਾਮ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਘਰ ਆਇਆ। ਅਜਾਮਲ ਭੀਖਿਆਂ ਦਾ ਖਾ ਕੇ ਰੋਇਆਾਂ ਕਿ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਕਰੜੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗੀ ।ਰਾਮ ਜਲਾਵਤਨ ਹੋ ਕੇ ਰੋਇਆ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ। ਦਸ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਰਾਵਣ ਜਿਸ ਨੇ ਡੌਰੂ ਵਜਾ ਕੇ ਸੀਤਾ ਚੁਰਾਈ ਸੀ ਲੰਕਾ ਗੁਆ ਕੇ ਰੋਇਆ । ਪਾਂਡਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਦਰੋਪਦੀ ਕੌਰਵਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਲੲi ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਜਨਮੇਜਾ ਵੀ ਭਟਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰੋਇਆ। ਇੱਕ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਉਹ ਪਾਪੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਹਮ ਗੁਰੂ, ਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਰੋਂਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਜਾਣ। ਰਾਜੇ ਕੰਨ ਪੜਵਾ ਕੇ ਰੋਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘਰ-ਘਰ ਭੀਖ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਦੁਖੀ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਦੌਲਤ ਉਸ ਤੋਂ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਉਦੋਂ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁਟਿਆਰ ਰੋਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਜੋ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੇਤੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਲੇਖੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੱਚ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ। ਸਾਰੇ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਗੰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮਟਨ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਛੁਡਾਇਆ। ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਬਣੇ। 'ਜਿਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਛੇ 'ਅਖੰਡ ਪਾਠਾਂ' ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪਾਠ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਮੂਲ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਹੁਣ ਡਿੱਗ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਝੀਲ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਝੀਲ ਅਤੇ ਸੱਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਵਾਏ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ।

ਮਟਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਨੰਤਨਾਗ ਰਾਹੀਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਲਗਭਗ 64 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਮੰਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਈ ਜੋਗੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਵਾਂਗ ਛੁਡਾਏ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਹਰਿਪਰਬਤ ਵਿਖੇ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 56 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜੇਹਲਮ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮੁਖ ਗੰਗਾ ਹੈ।

 

[dalvinder45]

ਪਹਿਲਗਾਮ ਤੋਂ ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ

ਪਹਿਲਗਾਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਬਣ ਗਈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮਟਨ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵਾਪਿਸ ਅਨੰਤਨਾਗ ਆ ਗਏ। ਏਥੇ ਸਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਚਿਰ ਰੁਕਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੰਤਨਾਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਫ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਜੰਮੂ ਹਾਈ ਵੇ ਉਤੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆਂ ਕੁਝ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਰਸਤਾ ਬਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਰਜੌਰੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਪਈ ।ਇਹ ਰਸਤਾ ਕੁਲਗਾਮ, ਸ਼ੋਪੀਆਂ, ਸੁਰਨਕੋਟ, ਥਾਨਾ ਮੰਡੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਰਜੌਰੀ ਪਹੁੰਚਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨੁਸ਼ਹਿਰਾ, ਸੁੰਦਰਬਨੀ, ਅਖਨੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਜੰਮੂ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਰਸਤਾ ਬੜਾ ਲੰਬਾ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਅਣਜਾਣ ਤੇ ਬੀਹੜ ਜੰਗਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਖਤਰਨਾਕ ਵੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਤੰਕਵਾਦੀ ਕਿਥੇ ਘੇਰ ਲੈਣ। ਸੜਕ ਵੀ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਰਜੌਰੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸੜਕ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਉਤੇ ਅਸੀਂ ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਚੜ੍ਹਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ-ਰਜੌਰੀ ਸ਼ਾਹਰਾਹ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉਤੇ ਜਾਣਾ ਸੌਖਾ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਦਾ ਕੁਝ ਛਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਢਿੱਡ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਕੁਲਬੁਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਖਾਣ ਲਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹੋਟਲ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਢਾਬਾ। ਇੱਕ ਥਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਢਾਬਾ ਮਿਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਬਾਉਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਭੁੱਖਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਛੱਤੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸੀ ਸੋ ਚਾਹ ਨਾਲ ਭਿਉਂ ਭਿਉਂ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਰੋਟੀਆਂ ਅੰਦਰ ਲੰਘਾਈਆਂ।ਰਸਤਾ ਤਾਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੱਧਰ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਦਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਟੁੱਟੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦਿਆਂ ਬੜਾ ਡਰ ਵੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸੜਕ ਤੇ ਵਿਛੇ ਰੋੜਿਆਂ ਨਾਲ ਟਾਇਰ ਹੀ ਪੰਕਚਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ। ਰਾਤ ਵੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ।ਇਹ ਵੀ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਕੁਰਾਹੇ ਨਾ ਪੈ ਜਾਈਏ। ਕੋਈ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ।ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਸਾਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਰੋੜਿਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹੋਈਏ। ਰੱਬ ਰੱਬ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਦਰਰਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਚੰਗੀ ਸੜਕ ਆ ਗਈ।ਪਰ ਪਹਾੜੀ ਰਸਤਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤੇ ਰਾਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਜੌਰੀ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣਿਆਂ ਪਛਾਣਿਆ ਰਾਹ ਸੀ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੋ ਵਾਰ ਕੁੱਲ ਛੇ ਸਾਲ ਫੌਜੀ ਸਰਵਿਸ ਵੇਲੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ 6ਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਰਾਜੌਰੀ (ਜੰਮੂ)

ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ 6ਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਰਾਜੌਰੀ (ਜੰਮੂ)

ਰਜੌਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੁ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ । ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਰਾਜੌਰੀ ਸੰਯੁਕਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 15,000 ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 2.42% ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜੌਰੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਰਾਜੌਰੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ 1616-1620 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ।

ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਵਿਖੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਫ਼ਲਾ ਚਿੰਗਸ ਸਰਾਏ ਰਾਹੀਂ ਰਾਜੌਰੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਰਾਜੌਰੀ ਵਿਖੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਲਾਨੀ ਨਾਲੇ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਰਾਜੌਰੀ ਕਸਬੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਮਹਾਨ ਇਰਾਨੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਲੀ ਮਰਦਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਰਾਜੌਰੀ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸਰਾਏ ਦੇ ਉਲਟ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰੇ ਸਨ (ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਰਾਏ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ)। ਇੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਰਾਜੌਰੀ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ 6ਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜੌਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਛੇਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। 1960 ਵਿੱਚ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਅਸਥਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਈਟ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ[

ਇਸ ਲਿਖਾਰੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਲਿਖਾਰੀ ਦੇ ਸਪੁਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਸੈਨਾ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਯਥਾ ਯੋਗ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਰਹੇ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ 6ਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ 6ਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ

ਰਜੌਰੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਤਾਈਂ ਬਰਿਜ (ਪੁਲ) ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਥੇ ਮੇਰੀ ਪਲਟਨ ਤੈਨਾਤ ਸੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਾਂ ਮੋੜ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ 1620 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਬੀਰਮ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਬੀਰਮ ਨੇ ਮੀਰਪੁਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ। ਇਹ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ। ਰੂਹਾਨੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਭਰੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾਮ ਜਪਣ ਤੇ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣ ਲਈ ਬੜਾ ਉਤਮ ਸਥਾਨ ਹੈ!

ਏਥੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਤੇ ਸੁੰਦਰਬਨੀ ਰੁਕ ਕੇ ਢਾਬੇ ਤੇ ਚਾਹ ਪਕੌੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਗਰਮ ਕੀਤਾ।

ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਚਨਾਬ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਵਸੇ ਅਖਨੂਰ ਵਲ ਵਧੇ ਤਾਂ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਗੁਰਦੁਅਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕਾਰਾਂ ਉਧਰ ਮੋੜ ਲਈਆਂ । ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਪ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖਨੂਰ

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖਨੂਰ

ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਚਨਾਬ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਅਲੀਬੇਗ ਵਾਲੇ (ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ) ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਇਕ ਚੱਟਾਨ 'ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਜਦ ਅਸੀਂ ਜੰਮੂ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਟਿਕਾਣਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਦ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮਾਧੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਚੰਦ ਕੌਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ।ਕਾਫੀ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਪਿੱਛੋਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਮਰੇ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਇਆ ਤੇ ਮੰਜਿਆਂ ਤੇ ਡਿਗਦੇ ਹੀ ਨੀੰਦ ਰਾਣੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।

 

[P J Singh]

It is good that you plan to put together all this in a form of book so that the entire information that you have put together is stored in a bounded form. Books often stay on shelves and only those who have some clue or those who by accident run into such non-referenced material are fortunate to learn.

In the internet world, the more effective dissemination of such material is through online methods - sharing of pdf versions; it will reach many who may never go looking for it in stores or library shelves.

 

[dalvinder45]

Nice suggestion. While processing the book I intend to keep in PDF form on net at a later stage.