☀️ JOIN SPN MOBILE
Forums
New posts
Guru Granth Sahib
Composition, Arrangement & Layout
ਜਪੁ | Jup
ਸੋ ਦਰੁ | So Dar
ਸੋਹਿਲਾ | Sohilaa
ਰਾਗੁ ਸਿਰੀਰਾਗੁ | Raag Siree-Raag
Gurbani (14-53)
Ashtpadiyan (53-71)
Gurbani (71-74)
Pahre (74-78)
Chhant (78-81)
Vanjara (81-82)
Vaar Siri Raag (83-91)
Bhagat Bani (91-93)
ਰਾਗੁ ਮਾਝ | Raag Maajh
Gurbani (94-109)
Ashtpadi (109)
Ashtpadiyan (110-129)
Ashtpadi (129-130)
Ashtpadiyan (130-133)
Bara Maha (133-136)
Din Raen (136-137)
Vaar Maajh Ki (137-150)
ਰਾਗੁ ਗਉੜੀ | Raag Gauree
Gurbani (151-185)
Quartets/Couplets (185-220)
Ashtpadiyan (220-234)
Karhalei (234-235)
Ashtpadiyan (235-242)
Chhant (242-249)
Baavan Akhari (250-262)
Sukhmani (262-296)
Thittee (296-300)
Gauree kii Vaar (300-323)
Gurbani (323-330)
Ashtpadiyan (330-340)
Baavan Akhari (340-343)
Thintteen (343-344)
Vaar Kabir (344-345)
Bhagat Bani (345-346)
ਰਾਗੁ ਆਸਾ | Raag Aasaa
Gurbani (347-348)
Chaupaday (348-364)
Panchpadde (364-365)
Kaafee (365-409)
Aasaavaree (409-411)
Ashtpadiyan (411-432)
Patee (432-435)
Chhant (435-462)
Vaar Aasaa (462-475)
Bhagat Bani (475-488)
ਰਾਗੁ ਗੂਜਰੀ | Raag Goojaree
Gurbani (489-503)
Ashtpadiyan (503-508)
Vaar Gujari (508-517)
Vaar Gujari (517-526)
ਰਾਗੁ ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ | Raag Dayv-Gandhaaree
Gurbani (527-536)
ਰਾਗੁ ਬਿਹਾਗੜਾ | Raag Bihaagraa
Gurbani (537-556)
Chhant (538-548)
Vaar Bihaagraa (548-556)
ਰਾਗੁ ਵਡਹੰਸ | Raag Wadhans
Gurbani (557-564)
Ashtpadiyan (564-565)
Chhant (565-575)
Ghoriaan (575-578)
Alaahaniiaa (578-582)
Vaar Wadhans (582-594)
ਰਾਗੁ ਸੋਰਠਿ | Raag Sorath
Gurbani (595-634)
Asatpadhiya (634-642)
Vaar Sorath (642-659)
ਰਾਗੁ ਧਨਾਸਰੀ | Raag Dhanasaree
Gurbani (660-685)
Astpadhiya (685-687)
Chhant (687-691)
Bhagat Bani (691-695)
ਰਾਗੁ ਜੈਤਸਰੀ | Raag Jaitsree
Gurbani (696-703)
Chhant (703-705)
Vaar Jaitsaree (705-710)
Bhagat Bani (710)
ਰਾਗੁ ਟੋਡੀ | Raag Todee
ਰਾਗੁ ਬੈਰਾੜੀ | Raag Bairaaree
ਰਾਗੁ ਤਿਲੰਗ | Raag Tilang
Gurbani (721-727)
Bhagat Bani (727)
ਰਾਗੁ ਸੂਹੀ | Raag Suhi
Gurbani (728-750)
Ashtpadiyan (750-761)
Kaafee (761-762)
Suchajee (762)
Gunvantee (763)
Chhant (763-785)
Vaar Soohee (785-792)
Bhagat Bani (792-794)
ਰਾਗੁ ਬਿਲਾਵਲੁ | Raag Bilaaval
Gurbani (795-831)
Ashtpadiyan (831-838)
Thitteen (838-840)
Vaar Sat (841-843)
Chhant (843-848)
Vaar Bilaaval (849-855)
Bhagat Bani (855-858)
ਰਾਗੁ ਗੋਂਡ | Raag Gond
Gurbani (859-869)
Ashtpadiyan (869)
Bhagat Bani (870-875)
ਰਾਗੁ ਰਾਮਕਲੀ | Raag Ramkalee
Ashtpadiyan (902-916)
Gurbani (876-902)
Anand (917-922)
Sadd (923-924)
Chhant (924-929)
Dakhnee (929-938)
Sidh Gosat (938-946)
Vaar Ramkalee (947-968)
ਰਾਗੁ ਨਟ ਨਾਰਾਇਨ | Raag Nat Narayan
Gurbani (975-980)
Ashtpadiyan (980-983)
ਰਾਗੁ ਮਾਲੀ ਗਉੜਾ | Raag Maalee Gauraa
Gurbani (984-988)
Bhagat Bani (988)
ਰਾਗੁ ਮਾਰੂ | Raag Maaroo
Gurbani (889-1008)
Ashtpadiyan (1008-1014)
Kaafee (1014-1016)
Ashtpadiyan (1016-1019)
Anjulian (1019-1020)
Solhe (1020-1033)
Dakhni (1033-1043)
ਰਾਗੁ ਤੁਖਾਰੀ | Raag Tukhaari
Bara Maha (1107-1110)
Chhant (1110-1117)
ਰਾਗੁ ਕੇਦਾਰਾ | Raag Kedara
Gurbani (1118-1123)
Bhagat Bani (1123-1124)
ਰਾਗੁ ਭੈਰਉ | Raag Bhairo
Gurbani (1125-1152)
Partaal (1153)
Ashtpadiyan (1153-1167)
ਰਾਗੁ ਬਸੰਤੁ | Raag Basant
Gurbani (1168-1187)
Ashtpadiyan (1187-1193)
Vaar Basant (1193-1196)
ਰਾਗੁ ਸਾਰਗ | Raag Saarag
Gurbani (1197-1200)
Partaal (1200-1231)
Ashtpadiyan (1232-1236)
Chhant (1236-1237)
Vaar Saarang (1237-1253)
ਰਾਗੁ ਮਲਾਰ | Raag Malaar
Gurbani (1254-1293)
Partaal (1265-1273)
Ashtpadiyan (1273-1278)
Chhant (1278)
Vaar Malaar (1278-91)
Bhagat Bani (1292-93)
ਰਾਗੁ ਕਾਨੜਾ | Raag Kaanraa
Gurbani (1294-96)
Partaal (1296-1318)
Ashtpadiyan (1308-1312)
Chhant (1312)
Vaar Kaanraa
Bhagat Bani (1318)
ਰਾਗੁ ਕਲਿਆਨ | Raag Kalyaan
Gurbani (1319-23)
Ashtpadiyan (1323-26)
ਰਾਗੁ ਪ੍ਰਭਾਤੀ | Raag Prabhaatee
Gurbani (1327-1341)
Ashtpadiyan (1342-51)
ਰਾਗੁ ਜੈਜਾਵੰਤੀ | Raag Jaijaiwanti
Gurbani (1352-53)
Salok | Gatha | Phunahe | Chaubole | Swayiye
Sehskritee Mahala 1
Sehskritee Mahala 5
Gaathaa Mahala 5
Phunhay Mahala 5
Chaubolae Mahala 5
Shaloks Bhagat Kabir
Shaloks Sheikh Farid
Swaiyyae Mahala 5
Swaiyyae in Praise of Gurus
Shaloks in Addition To Vaars
Shalok Ninth Mehl
Mundavanee Mehl 5
ਰਾਗ ਮਾਲਾ, Raag Maalaa
What's new
New posts
New media
New media comments
New resources
Latest activity
Videos
New media
New comments
Library
Latest reviews
Donate
Log in
Register
What's new
New posts
Menu
Log in
Register
Install the app
Install
Welcome to all New Sikh Philosophy Network Forums!
Explore Sikh Sikhi Sikhism...
Sign up
Log in
Discussions
New to Sikhism
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲਦਾਖ -1
JavaScript is disabled. For a better experience, please enable JavaScript in your browser before proceeding.
You are using an out of date browser. It may not display this or other websites correctly.
You should upgrade or use an
alternative browser
.
Reply to thread
Message
<blockquote data-quote="dalvinder45" data-source="post: 225338" data-attributes="member: 26009"><p>19. <strong>ਦੇਹਰਾਦੂਨ, </strong></p><p></p><p>ਸਾਡਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਛੇਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਚਰਨ ਪਾਏ ਹਨ ।ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਪੌੜ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ।</p><p></p><p>[ATTACH=full]22667[/ATTACH]</p><p><strong> ਦੇਹਰਾਦੂਨ</strong></p><p>ਦੋ ਦਿਨ ਹਰਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਰੁਕ ਕੇ ਏਥੋਂ ਦੀਆਂ ਵਿਡੀਓ ਪੀਟੀਸੀ ਚੈਨਲ ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਦੇਹਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੇਹੁਰਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਦੇਹੁਰਾ ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਦਾ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਇ (1645-1687) ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਛੇਕ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਬਦਲੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ ।ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਭੱਜ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਆਪ ਤਾਂ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਵੱਡੇ ਬੇਟੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਮੁਗਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਪਨਾਹ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।।6॥।5॥ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ , ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮਿੑਆਰ ॥ ਘੜਿ ਭਾਂਡੇ ਇਟਾ ਕੀਆ ਜਲਦੀ ਕਰੇ ਪੁਕਾਰ ॥ (ਅੰਕ 466) "ਇਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧੀ" ਸੀ, ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬਜਾਏ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਦiਲਆਂ ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿਟੀ ਬੇਈਮਾਨ ਦੀ’ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਈ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਵੀ ਵਿਖਾਈਆਂ । ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਕਰਕੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ।।7॥ ਉਧਰ ਜਦ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨਾਲ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਬਦਲੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿੱਧਰ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਹੈ ਉਧਰ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਏਥੇ ਨਾ ਆਵੇ। ਹਰ ਰਾਇ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਗੁਰਗੱਦੀ ਲਈ ਅਗਲੀ ਕਤਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ।</p><p></p><p>ਇਸ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਬੰਧਕ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰਗੱਦੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਣਾ ਸਕੇਗਾ। ।5॥</p><p></p><p>ਰਾਮ ਰਾਏ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਜਲਾਵਤਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਮਜਨੂੰ ਕਾ ਟਿੱਲਾ ਵਿਖੇ ਨਿਵਾਸ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਉਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਬਾਅਦ ਵਿਚ, 1676 ਈ. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਨੇਕ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਕਿਰਾਏ-ਮੁਕਤ ਜਾਇਦਾਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਅਜੋਕੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੱਤ ਪਿੰਡ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਲਈ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਡੇਰਾ (ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੈ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਧਰ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਭਰਾ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਠਵੈਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਥਾਪੇ ਗਏ। ਰਾਮਰਾਇ ਨੇ ਵੀ ਵਖਰਾ ਪੰਥਾ ਚਲਾ ਲਿਆ ਜੋ ਰਾਮਰਾਈਏ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।</p><p></p><p>ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਉਸਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਭਾ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮੌਸਮ ਮਾਰਚ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਦੋਂ ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ, ਅਤੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਮਾਰੋਹ, ਇੱਕ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ॥ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਸਨ, ਰਾਜ ਕੌਰ (ਮOq 1698), ਮਲੂਕੀ ( 1701), ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ (ਉ. 1742) ਅਤੇ ਲਾਲ ਕੌਰ (ਉ. 1698)।</p><p></p><p>ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸਿਰਮੌਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਖੇ 1685 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 10ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। [10] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਮੀਟਿੰਗ ਨੂੰ ਸਾਪੇਖਿਕ ਗੁਪਤਤਾ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਮਸੰਦ ਰਾਮ ਰਾਏ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਸੁਲ੍ਹਾ-ਸਫਾਈ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਸਨ।[10] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।</p><p></p><p>ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਕਾਰਨ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਸਨ ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੂੰ 4 ਸਤੰਬਰ 1687 ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੋਇਆ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿਤਾ ।</p><p></p><p>ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਦਸਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ (1666-1708) ਸਿਰਮੌਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ ਪਾਉਂਟਾ ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਮ ਰਾਇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਉਸਦy ਚਾਚਾ ਸn ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਾਚਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਸਦਕਾ ਸਿਰਮੌਰ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਿਤ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਅਤੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਖਦਸ਼ੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ।</p><p></p><p>ਜਦੋਂ 4 ਸਤੰਬਰ, 1687 ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਦਰਬਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਸੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮਾਤਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਿਆਂ, ਪੌਂਟਾ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸੰਮਨ ਭੇਜੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਮਰਾਇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਦੇਰੀ ਕੀਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਜੋ ਮਸੰਦ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮੁਸੀਬਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਦਖਲ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਧਵਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਈ ਦਹਾਕੇ. ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ “ਸਿੰਘ ਸਾਗਰ” ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:</p><p></p><p>“ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸੋਢੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋ; ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਣ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਸੋਢੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਹੈ।</p><p>ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਮਰਾਈਏ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮਰਾਇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕੁਝ ਉਦਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।</p><p></p><p>ਗੁਰੂ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਅਰਹਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ) ਹੈ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਨੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਹਰਗੋਬਿੰਦ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਨ।</p><p></p><p>ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਤੋਂ ਪਿੱਪਲ ਹਰਾ ਕਰਕੇ ਆਏ । ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁਣ ਰਾਮਰਾਇ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਕ ਥਾਂ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਘੋੜਾ ਠਹਿਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਡਾ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆ ਕੇ ਬੈਠੇਗਾ । ਉਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਘੋੜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹੈ ਜੌ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ । ਘੋੜੇ ਦੇ ਪੌੜ ਦਾ ਉਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੱਗਣ ਕਰਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿੰਗਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੇਠਾਂ ਪੌੜ ਘੋੜੇ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਜਮੀਨ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਟੇਢਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਕਾਲਗੜ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਕਾਨਲੀ ਗਏ ਜੋ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਉਤਰ ਦੀ ਤਰਫ ਛੇ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ ਉੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਫਰਲਾਂਗ ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਥੜਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣੀ ਹੈ ਇਹ ਜਗਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗ ਹੈ ਜੋ ਕਿ 50 ਤੋਂ 60 ਅੰਬ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਹਨ ਤੇ 20 ਬਿੱਘੇ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਕਾ ਕੋਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਕੱਲ ਢਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕੋਟ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹਨ ।ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਦੀ ਟONs ਤੇ ਨਦੀ ਨੂੰਨ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੈ। ਜੋ ਜਗ੍ਹਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਪਾਸ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਪੰਡਿਤ ਫਤਿਹ ਚੰਦ ਮੁਕੱਦਮ ਪਾਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਾਨਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਜਮੀਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤੇ ਸੱਪ ਨਿਕਲਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕਿਆ ।</p><p></p><p>ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਡੇਰਾ ਰਾਮਰਾਇ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਜੋ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਖਾਣ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਰਚੀਆਂ ਕਟਵਾਈਆਂ ਰਾਤ ਲਈ ਇਕ ਕਮਰਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜ ਸੌ ਦਾ ਸੀ। ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀN ਸੀ ਤੇ ਸਲਾਬਾ ਬਹੁਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਭੜਾਸ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਰਾਤ ਤਾਂ ਕੱਟਣੀ ਹੀ ਸੀ। ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਡੀਓ ਵੀ ਬਣਾਣੇ ਸਨ।</p><p><strong>[ATTACH=full]22668[/ATTACH]</strong></p><p><strong> ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ</strong></p><p></p><p> <strong>[ATTACH=full]22669[/ATTACH]</strong></p><p><strong></strong></p><p><strong>[ATTACH=full]22670[/ATTACH] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਸੈਂਟਰ) ਅਤੇ ਟਰਬਨ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਸ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਵਲਾ (ਸ਼ਭ ਤੋਂ ਖੱਬੇ)</strong></p><p></p><p>ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਭਤੀਜ ਨੂੰਹ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਦੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਆਏ ਤਾਂ ਏਸ ਥਾਂ ਆ ਕੇ ਕੈਂਪ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅਪਣੇ ਘੋੜੇ ਬੰਨ੍ਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਡੀਓ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਅਤੇ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਪਹੁੰਚੇ।</p><p>[ATTACH=full]22671[/ATTACH]</p><p><strong> ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼</strong></p><p><strong></strong></p><p><strong>[ATTACH=full]22673[/ATTACH]</strong></p><p><strong> ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਬੋਰਡ</strong></p><p>[ATTACH=full]22674[/ATTACH]</p><p><strong> ਝੰਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿਤਰ 1</strong></p><p><strong>[ATTACH=full]22675[/ATTACH]</strong></p><p><strong> ਝੰਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿਤਰ 2</strong></p><p></p><p>ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 500 ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸੂਚਕਾਂਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ - ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਕਲਾਤਮਕ ਧਾਰਾਵਾਂ, ਅਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ 350 ਸਾਲ ਦੇ ਪਾਰ ਸਥਾਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਕੰਬੋਜ, ਜਿਸ ਨੇ ਝੰਡੇ ਜੀ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ. ਦੀ ਰਚਨਾ 1700 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਗਭਗ 1910 ਤੱਕ ਦੀ ਮਿਆਦ ਹੈ । ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ ਕਿਸੇ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤ ਪੱਤਿਆਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਨਮੂਨੇ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ। </p><p></p><p>[ATTACH=full]22672[/ATTACH]</p><p><strong> ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਰਾਇ ਦਰਬਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ </strong></p><p>ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 12 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1699 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਦਿਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਸਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੰਬੋਜ ਦੇ ਇਕ ਨੋਟ ਅਨਸਾਰ: "ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਫੱਟੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ: 'ਵਿਦਵਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਾਂਗ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਯਾਦ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ।'" ਉਸਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਢਾਂਚਾਗਤ ਕੰਮ 1703 ਅਤੇ 1706 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਮੁਗਲ ਸਟਾਈਲ ਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਲਈ ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਰ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਬਾਗ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਮਕਬਰਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।</p><p></p><p>ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਜਾਵਟ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਢਾਂਚਾਗਤ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਾਤਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1741/42 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਿਆ।</p><p>ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬਗੀਚੇ ਹਨ, ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਹਰ ਇੱਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ “ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਪੋਰਟੀਕੋ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਮੀਨਾਰ ਹਨ”, ਕਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਓ.ਸੀ. ਹਾਂਡਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਆਰਟ ਐਂਡ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਹਰ ਇੱਕ ਕੋਨੇ 'ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਮਹੰਤ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੁਖੀ) ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਹੈ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਡੇਰੇ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮਾਧਾਂ ਹਨ। ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ, ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੇਤੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।</p><p></p><p>ਹਰ ਸਾਲ, ਹੋਲੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਝੰਡਾ (ਝੰਡਾ) ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ 100 ਫੁੱਟ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਤਣੇ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।</p><p>[ATTACH=full]22676[/ATTACH]</p><p> <strong> ਝੰਡੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼</strong></p><p></p><p>ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਝੰਡੇ ਦਾ ਮੇਲਾ", ਇੱਕ ਸਲਾਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲਾ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 1676 ਤੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਲਾ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੀਕ ਝੰਡਾ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਇੱਕ ਸੌ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਰੁੱਖ ਦਾ ਤਣਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ। [12]</p><p></p><p>ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਲੇ ਦੀ ਮਾਫਕ ਹੈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਨ ਤੇ ਚਾਰੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮਸੀਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮੱਕਾ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਸੀਤ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਕਾ ਕੋਟ ਹੈ ਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਗ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹੀ ਪਲੰਘ ਪਿਆ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਪਲੰਘ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿਵਾਏ ਪਲੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਜਗਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਪਲੰਘ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹਨ ਤੇ ਚੌਥਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਂ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਫ ਮੂੰਹ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹਨ। ਅੰਦਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਉਹੀ ਪਲੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚਾਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਤੇ ਚਾਰੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਮੌਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਛੇਕਿਆ ਹੋਇਆ ਰਾਮਰਾਇ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਮੌਕੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਰਹਾਂਗਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਖੇ ਹੀ ਰਾਮ ਰਾਏ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਮਕਾਨ ਆਪ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਤਦ ਹੀ ਇਹ ਮਕਾਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਮਸੀਤ ਜਾਂ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਇਹੀ ਮਕਾਨ ਰਾਮਰਾਏ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਰਾਏ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਜਮੀਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਲਗਵਾਈ ਸੀ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜ ਛੇ ਲੱਖ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੈ ਜੋ 1716 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਪਲੰਘ ਦੀ ਹੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਚਾਨਣੀ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।</p><p>ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੈ। ਏਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਰਾਠੇ ਦੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਮ ਜਪਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਤਾ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾਉਣਾ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ।</p><p></p><p>ਨਵਾਦਾ ਪਿੰਡ ਰਾਏਪੁਰ ਬਲਾਕ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦੂਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਨਵਾਦਾ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਨਵਾਦਾ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਸਿਧ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸਪੁਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਗਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਸੀ ਜੋ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮਸੂਰੀ ਵੱਲ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਥਾਨ ਨੇ ਘਾਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਵਿਘਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਦਲਦਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਦੂਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਨਾਗਸਿਧ ਪਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਪਾਰ, ਸੁਸਵਾ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸਰੋਤ ਮੋਥਰੋਵਾਲਾ ਦਲਦਲ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਮੋਥਰੋਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਲੇਮੈਂਟ ਟਾਊਨ. ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹਰਿਦੁਆਰ ਤੱਕ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਫੰਡੋਵਾਲਾ, ਬੁੱਲੇਵਾਲਾ, ਕੰਸਰਾਓ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਲ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਫੈਲਾਅ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪਰਗਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੜਕ ਲੰਘਦੀ ਸੀ। ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਦਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਰਣਨੀਤਕ ਸੀ।</p><p></p><p>ਭਾਵੇਂ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਨਵਾਦਾ ਵਿਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ, ਪਰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਪ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਕਿਲਾਬੰਦੀ ਵਾਲਾ ਮਹਿਲ ਉਪਲਬਧ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਵਿਚ ਪਿਰਥੀਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਹੀ ਕੋਠੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।</p><p></p><p>ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਦਾਸੀ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੰਘਦੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। </p><p>ਨਾਗਰਾਜ ਜੋ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਥ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਨ। ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਸੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਮੇਲਾ (ਮੇਲਾ) ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਝੰਡਾ (ਮਸਤ ਉੱਤੇ ਝੰਡਾ) ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਡੇਰੇ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮਾਧਾਂ ਹਨ। ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ, ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੇਤੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।</p><p></p><p>ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ (ਨਵਾਦਾ) ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਜਗਾ ਗਹਿਰੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਸੀ ਸੰਤ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਹੰਤ ਨਾਮ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਜਾਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਿੰਡ ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ 916 ਪੱਕੇ ਪੰਨੇ ਦੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸਵਾਹ ਦੇ ਪਿੰਨਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਚੜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਹੰਤ ਪਹਾੜੀ ਹੈ ਲਾਮੇ ਨੌਕਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਗ੍ਹਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਰਾਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਡਾਕਖਾਨਾ ਰਾਏਪੁਰ ਤਸੀਲ ਤੇ ਜਿਲਾ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ, ਮਾਜਰੀ ਮੋਹਕਮਪੁਰ ਬਨਗਾਏ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨਪੁਰ ਜੋ ਜਿਲਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ।ਆਮਦਨੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਖੰਡੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਫੰਗ ਹਨ ਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਹੈ । ਮੇਲਾ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । (ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ ਗੁਰ ਤੀਰਥ ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰਾ ਪੰਨਾ 164-165 (ਮਿਤੀਆਂ 7 ਜੂਨ ਤੋਂ 11 ਜੂਨ 1931 ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ) ।</p><p></p><p>[ATTACH=full]22677[/ATTACH]</p><p><strong> ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਿੰਡ ਨਵਾਦਾ</strong></p><p>ਇਸ ਜਗਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਸੰਦ ਫੂਕੇ ਸਨ । ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੁਰਜ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ 1744 ਬਿਕਰਮੀ ਹਾੜ ਵਦੀ ਨੌ ਤੇ ਇਕ ਓਂਕਾਰ ਸਤਿਗੁਰੂ। ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮਹੰਤਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਫੁਕਿਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਫੂਕਦਿਆਂ ਤੇਲ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਜਲ ਭਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਗਏ ਜੋ ਤੇਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਉਹ ਤਲਾਬ ਵੀ ਅੱਜ ਕੱਲ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਸ ਹੈ ਤੇ ਜਲ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਆ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖੂਬ ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵਰਤਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਇਹ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚਕਾਰ । ਉਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜੀ ਦਾ ਪਸ਼ਾਕਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ। (ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ, ਗੁਰ ਤੀਰਥ ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰਾ ਪੰਨਾ 163-164)</p><p></p><p>ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਪਹਾੜੀਆਂ, ਵਾਦੀਆਂ, ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। </p><p></p><p>ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਤੁਲਨ ਹੈ, ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਖਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਹੁਣ ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਏਥੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਰੰਗਤ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੇ।ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚੁਰਾਹੇ 'ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਿਰਫ 240 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ, ਰੋਲਿੰਗ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਤਲਹਟੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਹਰੇ ਭਰੇ ਸਾਲ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਾਲ ਭਰ ਦੇ ਸੁਹਾਵਣੇ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਮਸੂਰੀ ਵਰਗੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਹਾੜੀ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੇਟਵੇ ਹੈ।</p><p> ਬੇਮਿਸਾਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਲਚਲ ਵਾਲਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਹੈਵਨ, ਅੱਜ ਇਹ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣ ਕੈਫੇ ਅਤੇ ਲੌਂਜ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਰਗੜਦੇ ਹਨ।</p></blockquote><p></p>
[QUOTE="dalvinder45, post: 225338, member: 26009"] 19. [B]ਦੇਹਰਾਦੂਨ, [/B] ਸਾਡਾ ਅਗਲਾ ਪੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਛੇਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਚਰਨ ਪਾਏ ਹਨ ।ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਪੌੜ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। [ATTACH type="full" alt="1711152163780.png"]22667[/ATTACH] [B] ਦੇਹਰਾਦੂਨ[/B] ਦੋ ਦਿਨ ਹਰਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਰੁਕ ਕੇ ਏਥੋਂ ਦੀਆਂ ਵਿਡੀਓ ਪੀਟੀਸੀ ਚੈਨਲ ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਦੇਹਰਾ ਸ਼ਬਦ ਦੇਹੁਰਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਦੇਹੁਰਾ ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਦਾ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਇ (1645-1687) ਸੱਤਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਛੇਕ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਬਦਲੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ ।ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੀ ਭੱਜ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਆਪ ਤਾਂ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਵੱਡੇ ਬੇਟੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਮੁਗਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਪਨਾਹ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।।6॥।5॥ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ , ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮਿੑਆਰ ॥ ਘੜਿ ਭਾਂਡੇ ਇਟਾ ਕੀਆ ਜਲਦੀ ਕਰੇ ਪੁਕਾਰ ॥ (ਅੰਕ 466) "ਇਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧੀ" ਸੀ, ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬਜਾਏ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਦiਲਆਂ ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿਟੀ ਬੇਈਮਾਨ ਦੀ’ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਈ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਵੀ ਵਿਖਾਈਆਂ । ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅੱਗੇ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਕਰਕੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ।।7॥ ਉਧਰ ਜਦ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨਾਲ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਬਦਲੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿੱਧਰ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਹੈ ਉਧਰ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਏਥੇ ਨਾ ਆਵੇ। ਹਰ ਰਾਇ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਗੁਰਗੱਦੀ ਲਈ ਅਗਲੀ ਕਤਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਬੰਧਕ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਗੁਰਗੱਦੀ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਣਾ ਸਕੇਗਾ। ।5॥ ਰਾਮ ਰਾਏ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਜਲਾਵਤਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਮਜਨੂੰ ਕਾ ਟਿੱਲਾ ਵਿਖੇ ਨਿਵਾਸ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਉਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਬਾਅਦ ਵਿਚ, 1676 ਈ. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਨੇਕ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਕਿਰਾਏ-ਮੁਕਤ ਜਾਇਦਾਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਅਜੋਕੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੱਤ ਪਿੰਡ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਲਈ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਡੇਰਾ (ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪੈ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਧਰ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਭਰਾ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਠਵੈਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਥਾਪੇ ਗਏ। ਰਾਮਰਾਇ ਨੇ ਵੀ ਵਖਰਾ ਪੰਥਾ ਚਲਾ ਲਿਆ ਜੋ ਰਾਮਰਾਈਏ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਉਸਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਭਾ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮੌਸਮ ਮਾਰਚ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਦੋਂ ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ, ਅਤੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਮਾਰੋਹ, ਇੱਕ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ॥ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਸਨ, ਰਾਜ ਕੌਰ (ਮOq 1698), ਮਲੂਕੀ ( 1701), ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ (ਉ. 1742) ਅਤੇ ਲਾਲ ਕੌਰ (ਉ. 1698)। ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਸਿਰਮੌਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਖੇ 1685 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 10ਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। [10] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਮੀਟਿੰਗ ਨੂੰ ਸਾਪੇਖਿਕ ਗੁਪਤਤਾ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਮਸੰਦ ਰਾਮ ਰਾਏ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਸੁਲ੍ਹਾ-ਸਫਾਈ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਸਨ।[10] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਕਾਰਨ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਸਨ ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੂੰ 4 ਸਤੰਬਰ 1687 ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੋਇਆ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਦਸਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ (1666-1708) ਸਿਰਮੌਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ ਪਾਉਂਟਾ ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਮ ਰਾਇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਉਸਦy ਚਾਚਾ ਸn ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਾਚਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਸਦਕਾ ਸਿਰਮੌਰ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਿਤ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਅਤੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਖਦਸ਼ੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ। ਜਦੋਂ 4 ਸਤੰਬਰ, 1687 ਨੂੰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਦਰਬਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਸੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਮਾਤਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਿਆਂ, ਪੌਂਟਾ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸੰਮਨ ਭੇਜੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਮਰਾਇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਦੇਰੀ ਕੀਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਜੋ ਮਸੰਦ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮੁਸੀਬਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਦਖਲ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਧਵਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਈ ਦਹਾਕੇ. ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ “ਸਿੰਘ ਸਾਗਰ” ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: “ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸੋਢੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋ; ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਣ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਸੋਢੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਮਰਾਈਏ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮਰਾਇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਕੁਝ ਉਦਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ (ਅਰਹਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ) ਹੈ। ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਨੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਹਰਗੋਬਿੰਦ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਨਕ ਮਤੇ ਤੋਂ ਪਿੱਪਲ ਹਰਾ ਕਰਕੇ ਆਏ । ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁਣ ਰਾਮਰਾਇ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਕ ਥਾਂ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਘੋੜਾ ਠਹਿਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਡਾ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆ ਕੇ ਬੈਠੇਗਾ । ਉਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਘੋੜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹੈ ਜੌ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ । ਘੋੜੇ ਦੇ ਪੌੜ ਦਾ ਉਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੱਗਣ ਕਰਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿੰਗਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੇਠਾਂ ਪੌੜ ਘੋੜੇ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਜਮੀਨ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਟੇਢਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਕਾਲਗੜ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਕਾਨਲੀ ਗਏ ਜੋ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਉਤਰ ਦੀ ਤਰਫ ਛੇ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ ਉੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪੱਛਮ ਦੀ ਤਰਫ ਇੱਕ ਫਰਲਾਂਗ ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਥੜਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣੀ ਹੈ ਇਹ ਜਗਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗ ਹੈ ਜੋ ਕਿ 50 ਤੋਂ 60 ਅੰਬ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਹਨ ਤੇ 20 ਬਿੱਘੇ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਕਾ ਕੋਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਕੱਲ ਢਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕੋਟ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹਨ ।ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਦੀ ਟONs ਤੇ ਨਦੀ ਨੂੰਨ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੈ। ਜੋ ਜਗ੍ਹਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਪਾਸ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਪੰਡਿਤ ਫਤਿਹ ਚੰਦ ਮੁਕੱਦਮ ਪਾਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਾਨਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਜਮੀਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤੇ ਸੱਪ ਨਿਕਲਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕਿਆ । ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਡੇਰਾ ਰਾਮਰਾਇ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਜੋ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਖਾਣ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਰਚੀਆਂ ਕਟਵਾਈਆਂ ਰਾਤ ਲਈ ਇਕ ਕਮਰਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜ ਸੌ ਦਾ ਸੀ। ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀN ਸੀ ਤੇ ਸਲਾਬਾ ਬਹੁਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਭੜਾਸ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਰਾਤ ਤਾਂ ਕੱਟਣੀ ਹੀ ਸੀ। ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਡੀਓ ਵੀ ਬਣਾਣੇ ਸਨ। [B][ATTACH type="full" alt="1711152545772.png"]22668[/ATTACH] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ[/B] [B][ATTACH type="full" alt="1711152597660.png"]22669[/ATTACH] [ATTACH type="full" alt="1711152694859.png"]22670[/ATTACH] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਸੈਂਟਰ) ਅਤੇ ਟਰਬਨ ਟ੍ਰੈਵਲਰ ਸ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਵਲਾ (ਸ਼ਭ ਤੋਂ ਖੱਬੇ)[/B] ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਭਤੀਜ ਨੂੰਹ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਦੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਲਈ ਆਏ ਤਾਂ ਏਸ ਥਾਂ ਆ ਕੇ ਕੈਂਪ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅਪਣੇ ਘੋੜੇ ਬੰਨ੍ਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਡੀਓ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਅਤੇ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਪਹੁੰਚੇ। [ATTACH type="full" alt="1711152815552.png"]22671[/ATTACH] [B] ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ [ATTACH type="full"]22673[/ATTACH] ਡੇਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਬੋਰਡ[/B] [ATTACH type="full"]22674[/ATTACH] [B] ਝੰਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿਤਰ 1 [ATTACH type="full"]22675[/ATTACH] ਝੰਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿਤਰ 2[/B] ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 500 ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸੂਚਕਾਂਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ - ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਕਲਾਤਮਕ ਧਾਰਾਵਾਂ, ਅਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ 350 ਸਾਲ ਦੇ ਪਾਰ ਸਥਾਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਕੰਬੋਜ, ਜਿਸ ਨੇ ਝੰਡੇ ਜੀ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ. ਦੀ ਰਚਨਾ 1700 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ[B] [/B]ਲੈ ਕੇ ਲਗਭਗ 1910 ਤੱਕ ਦੀ ਮਿਆਦ ਹੈ । ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ ਕਿਸੇ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤ ਪੱਤਿਆਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਨਮੂਨੇ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ। [ATTACH type="full" alt="1711152840964.png"]22672[/ATTACH] [B] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਰਾਇ ਦਰਬਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ [/B] ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 12 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1699 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਦਿਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਸਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੰਬੋਜ ਦੇ ਇਕ ਨੋਟ ਅਨਸਾਰ: "ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਫੱਟੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ: 'ਵਿਦਵਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਵਾਂਗ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਯਾਦ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ।'" ਉਸਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਢਾਂਚਾਗਤ ਕੰਮ 1703 ਅਤੇ 1706 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਮੁਗਲ ਸਟਾਈਲ ਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਲਈ ਅਸਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਰ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਬਾਗ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਮਕਬਰਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਜਾਵਟ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਢਾਂਚਾਗਤ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਾਤਾ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਨੇ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1741/42 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬਗੀਚੇ ਹਨ, ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਹਰ ਇੱਕ ਦਰਵਾਜ਼ਾ “ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਪੋਰਟੀਕੋ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਮੀਨਾਰ ਹਨ”, ਕਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਓ.ਸੀ. ਹਾਂਡਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਆਰਟ ਐਂਡ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਹਰ ਇੱਕ ਕੋਨੇ 'ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਮਹੰਤ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੁਖੀ) ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਹੈ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਡੇਰੇ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮਾਧਾਂ ਹਨ। ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ, ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੇਤੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਸਾਲ, ਹੋਲੀ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਝੰਡਾ (ਝੰਡਾ) ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ 100 ਫੁੱਟ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਤਣੇ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [ATTACH type="full"]22676[/ATTACH] [B] ਝੰਡੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼[/B] ਝੰਡਾ ਮੇਲਾ, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਝੰਡੇ ਦਾ ਮੇਲਾ", ਇੱਕ ਸਲਾਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੇਲਾ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 1676 ਤੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਲਾ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੀਕ ਝੰਡਾ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟਿਆ ਇੱਕ ਸੌ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਰੁੱਖ ਦਾ ਤਣਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ। [12] ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਲੇ ਦੀ ਮਾਫਕ ਹੈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਨ ਤੇ ਚਾਰੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮਸੀਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮੱਕਾ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਸੀਤ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਕਾ ਕੋਟ ਹੈ ਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਗ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹੀ ਪਲੰਘ ਪਿਆ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਪਲੰਘ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿਵਾਏ ਪਲੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਜਗਾ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਪਲੰਘ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਤਿੰਨ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹਨ ਤੇ ਚੌਥਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦੀ ਤਰਫ ਜਾਂ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਫ ਮੂੰਹ ਹੈ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ ਹਨ। ਅੰਦਰ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਉਹੀ ਪਲੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚਾਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਤੇ ਚਾਰੇ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਮੌਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਛੇਕਿਆ ਹੋਇਆ ਰਾਮਰਾਇ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਮੌਕੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਰਹਾਂਗਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਖੇ ਹੀ ਰਾਮ ਰਾਏ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਮਕਾਨ ਆਪ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਤਦ ਹੀ ਇਹ ਮਕਾਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਮਸੀਤ ਜਾਂ ਮੱਕੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਇਹੀ ਮਕਾਨ ਰਾਮਰਾਏ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਰਾਏ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਜਮੀਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਲਗਵਾਈ ਸੀ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਲਛਮਣ ਦਾਸ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜ ਛੇ ਲੱਖ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੈ ਜੋ 1716 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਪਲੰਘ ਦੀ ਹੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਚਾਨਣੀ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੈ। ਏਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਰਾਠੇ ਦੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਮ ਜਪਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਤਾ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾਉਣਾ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਨਵਾਦਾ ਪਿੰਡ ਰਾਏਪੁਰ ਬਲਾਕ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦੂਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ, ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਨਵਾਦਾ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਨਵਾਦਾ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਸਿਧ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸਪੁਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਗਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਸੀ ਜੋ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮਸੂਰੀ ਵੱਲ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਥਾਨ ਨੇ ਘਾਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਵਿਘਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਦਲਦਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਦੂਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਨਾਗਸਿਧ ਪਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਖੱਡਾਂ ਦੇ ਪਾਰ, ਸੁਸਵਾ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸਰੋਤ ਮੋਥਰੋਵਾਲਾ ਦਲਦਲ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਮੋਥਰੋਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਲੇਮੈਂਟ ਟਾਊਨ. ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹਰਿਦੁਆਰ ਤੱਕ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਫੰਡੋਵਾਲਾ, ਬੁੱਲੇਵਾਲਾ, ਕੰਸਰਾਓ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਲ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਫੈਲਾਅ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪਰਗਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੜਕ ਲੰਘਦੀ ਸੀ। ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਦਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਰਣਨੀਤਕ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਨਵਾਦਾ ਵਿਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ, ਪਰ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਪ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਕਿਲਾਬੰਦੀ ਵਾਲਾ ਮਹਿਲ ਉਪਲਬਧ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਛਮੀ ਦੂਨ ਵਿਚ ਪਿਰਥੀਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਹੀ ਕੋਠੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਦਾਸੀ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੰਘਦੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਗਰਾਜ ਜੋ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਥ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਨ। ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਸੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਮੇਲਾ (ਮੇਲਾ) ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਝੰਡਾ (ਮਸਤ ਉੱਤੇ ਝੰਡਾ) ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਡੇਰੇ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮਾਧਾਂ ਹਨ। ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨੇੜਤਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ, ਇਹ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੇਤੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਕਹੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ (ਨਵਾਦਾ) ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਜਗਾ ਗਹਿਰੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਸੀ ਸੰਤ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਹੰਤ ਨਾਮ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਜਾਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਿੰਡ ਨਵਾਦਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ 916 ਪੱਕੇ ਪੰਨੇ ਦੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸਵਾਹ ਦੇ ਪਿੰਨਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਚੜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਹੰਤ ਪਹਾੜੀ ਹੈ ਲਾਮੇ ਨੌਕਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਗ੍ਹਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਰਾਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਡਾਕਖਾਨਾ ਰਾਏਪੁਰ ਤਸੀਲ ਤੇ ਜਿਲਾ ਦੇਹਰਾ ਦੂਨ ਹੈ । ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪਿੰਡ ਨਮਾਦਾ, ਮਾਜਰੀ ਮੋਹਕਮਪੁਰ ਬਨਗਾਏ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨਪੁਰ ਜੋ ਜਿਲਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ।ਆਮਦਨੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਖੰਡੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਫੰਗ ਹਨ ਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਹੈ । ਮੇਲਾ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । (ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ ਗੁਰ ਤੀਰਥ ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰਾ ਪੰਨਾ 164-165 (ਮਿਤੀਆਂ 7 ਜੂਨ ਤੋਂ 11 ਜੂਨ 1931 ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ) । [ATTACH type="full"]22677[/ATTACH] [B] ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਿੰਡ ਨਵਾਦਾ[/B] ਇਸ ਜਗਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਸੰਦ ਫੂਕੇ ਸਨ । ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੁਰਜ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ 1744 ਬਿਕਰਮੀ ਹਾੜ ਵਦੀ ਨੌ ਤੇ ਇਕ ਓਂਕਾਰ ਸਤਿਗੁਰੂ। ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮਹੰਤਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਫੁਕਿਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਫੂਕਦਿਆਂ ਤੇਲ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਜਲ ਭਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਗਏ ਜੋ ਤੇਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਉਹ ਤਲਾਬ ਵੀ ਅੱਜ ਕੱਲ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਸ ਹੈ ਤੇ ਜਲ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਆ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖੂਬ ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵਰਤਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਇਹ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਜੋ ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚਕਾਰ । ਉਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜੀ ਦਾ ਪਸ਼ਾਕਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ। (ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ, ਗੁਰ ਤੀਰਥ ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰਾ ਪੰਨਾ 163-164) ਰਾਮ ਰਾਏ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਪਹਾੜੀਆਂ, ਵਾਦੀਆਂ, ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਤੁਲਨ ਹੈ, ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਖਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਹੁਣ ਇਹ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਏਥੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਰੰਗਤ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੇ।ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚੁਰਾਹੇ 'ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਿਰਫ 240 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ, ਰੋਲਿੰਗ ਦੂਨ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਤਲਹਟੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਹਰੇ ਭਰੇ ਸਾਲ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਾਲ ਭਰ ਦੇ ਸੁਹਾਵਣੇ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਮਸੂਰੀ ਵਰਗੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਹਾੜੀ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੇਟਵੇ ਹੈ। ਬੇਮਿਸਾਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਲਚਲ ਵਾਲਾ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਹੈਵਨ, ਅੱਜ ਇਹ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣ ਕੈਫੇ ਅਤੇ ਲੌਂਜ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਰਗੜਦੇ ਹਨ। [/QUOTE]
Insert quotes…
Verification
Post reply
Discussions
New to Sikhism
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲਦਾਖ -1
This site uses cookies to help personalise content, tailor your experience and to keep you logged in if you register.
By continuing to use this site, you are consenting to our use of cookies.
Accept
Learn more…
Top