- Jan 3, 2010
- 1,254
- 424
- 79
ਪੰਜਾਬ-ਪੰਜਾਬੀ-ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਬੜੀ ਚਿੰਤਾ ਜਨਕ ਹੈ।ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਮਿਆਰ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਉਪਾਰੀ, ਕਿਸਾਨ, ਮਜ਼ਦੂਰ, ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ: ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਹਨ । ਸਭ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਵਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕਿਨਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।ੳਪਰੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਨਵੇਂ ਕਨੂੰਨ ਬਣਾ ਦਿਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਮੋੜਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵੱਲ ਧਕਣਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਦੇ ਕੇ ‘ਖੇਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨੀੇ ਦੁੱਗਣੀ ਕਰਨੀ ਹੈ”।ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥੋਂ ਜਾਏਗਾ।ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਦਾ ਜੂਝਣਾ ਜਾਣ ਕੇ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣੀ।
ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੁਣ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਹੁਣ ਲਗਾਤਾਰ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੇ । ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਮਿਲਟਰੀ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸਨ ਉਹ ਹੁਣ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਆਈ ਈ ਐਲ ਟੀ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ, ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਸਫਾਈ ਸੇਵਕ, ਕੁਲੀ, ਅਖਬਾਰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਬਣਨ ਨੂੰ ਉਤਸੁਕ ਹਨ ਤੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਸਹਾਰਾ ਛੱਡ ਕੈਨੇਡਾ,ਅਮਰੀਕਾ ਤਾਂ ਕੀ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਧਰ ਵੀ ਮੁਨਾਫਾ ਖੋਰ ਏਜੰਟ ਬਾਨਣੂੰ ਬੰਨ ਦੇਣਗੇ ਤੁਰ ਪੈਣਗੇ ਚਾਹੇ ਰੂਸ ਦੇ ਬਰਫੀਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਲਦੇ ਅਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਵਾ ਦੇਣ।ਬਿਹਾਰ ਯੂ ਪੀ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਆ ਕੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖੋਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੇ ਮਿਲ-ਮਾਲਕ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਵੀ ਘਟ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਲਾਲਚ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦਿਵਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਹ ਵਕਤ ਦੂਰ ਨਹੀ ਲੱਗਦਾ ਜਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਾਂਗ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਤਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਈਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਅਪਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅਪਣੀ ਬੋਲੀ ਭੁੱਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਦ ਕੋਈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੁਛਦਾ ਹੈ, “ਬੇਬੇ! ਕਿਆ ਬਾਤ ਆਜ ਚਾਇ ਨਹੀਂ ਬਨਾਈ?” ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਬੇਬੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, “ਵੇ ਪੁੱਤ! ਢੀਡ ਮੇ ਪੀੜ ਨਈਂ ਹਟਤੀ”।ਭਈਆ ਫਿਰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਬੇਬੇ! ਦਵਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੇਤੀ?” ‘ਵੇ ਕੌਨ ਲਾਏਗਾ ਦਵਾਈ? ਸਾਰੇ ਤੋ ਬਾਹਰ ਮਰਗੇ”। ਬੇਬੇ ਨਾ ਪੰਜਾਬਣ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾਂ ਬਿਹਾਰਨ ਬਣ ਸਕੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਥਾਂ ਭਈਆ ਕਲਚਰ ਤੇ ਬੋਲੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਆਪਣਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
ਲੰਬੇ ਸਮੇ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਦਲਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਜਪਾਈਆਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤੇਲ ਤੱਕ ਪਾਇਆ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਪੰਡਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਟਿੱਚ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ, ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਬਾਹਰ ਭੱਜਣ ਦਾ ਸੁਫਨਾ ਬਣਿਆ । ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਦਲ-ਦਲ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੋ-ਦੋ ਏਕੜ ਵੇਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਵਿਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਸਮਝੀ।ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਕੁਝ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਾਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਨਾ ਲਿਹਾ ਤਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।ਪਿਛੋਂ ਬਚਿਆ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਭੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਕੱਲੇ ਦੁਕੱਲੇ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਕਿਸਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ 2 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਥੱਲੇ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਅੰਦਰੋ-ਬਾਹਰੋ ਮਿਲ ਕੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋ ਜੀ ਜਾਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਟਿੱਲ ਲਾਈ ਪਰ ਜਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਵੀ ਅੰਦਰੋ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਲਈ ਲੜਦਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਬਣੀਆਗਿਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆ ਜੇਬਾਂ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਭਾਜਪਾਈ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਨਾਮੰਜੂਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੂੰ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਬਾਦਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੁੰ ਹੀ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ।ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਵੋਟਾਂ ਤੇ ਸੀਟਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਫਿਰ ਕਾਬਜ਼ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ। ਆਪਣੇ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸੀਆ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਖੰਬ ਖਿਲਾਰੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰਿਆ , ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਫਿਰ ਲਾਵਾਰਿਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਹੀ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਹ ਭਟਕਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੁਣ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੈ।
ਐਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਬਾਦਲਾਂ ਦੇ ਜੂਲੇ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੱਡ ਧੜੇ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬਾਦਲ ਦੇ ਦੁੱਖਂੋ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦੇ ਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੂੰ ਸਿਫਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਾਦਲ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਦਾ ਮੋਹ ਛੱਡ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਤੇ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਤੋਂ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀ ਸੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰ.ਅੇਸ.ਐਸ ਜੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਹੈ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹਰ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਸ਼ਿਵਿਰ ਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਇਸੇ ਵੱਲ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਮੁਦੱਈ ਹਨ।ਪਰ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਲ ਸਕਦੀ।ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਉਕਾ ਹੀ ਲੜ ਲਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਸੁਖਬੀਰ-ਬਾਦਲ-ਮਜੀਠੀਆ ਸੋਚ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਲਈ ਹੁਣ ਕੋਈ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ।ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਢਿੱਲ ਪਾਣ ਅਤੇ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀਆ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਉਕਾ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲੇ ਹੁਣ ਕੋਈ ਪਹਿਲ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਮੁਦਈ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਦੇ ਦਲ ਬਦਲੂ ਸਿੱਧੂ ਵਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਬੜਬੋਲੇ ਖਹਿਰੇ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਆਉੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਲਿਬੜੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਬੈਂਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਖਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਖਰੀ ਪਹੁੰਚ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ।ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁਣ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਬੈਠੇ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਛੱਡੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ਤੇ ਆਖ ਛਡਦੇ ਹਨ, “ਜਦੋਂ ਚੋਣਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ ਉਦੋਂ ਦੇਖਾਂਗੇ”। ਇਸ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਹੀ ਰਾਖਾ ਹੈ । ਆਸ਼ਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਸਮਝ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਕੱਢ ਲੈਣਗੇ; ਨਵਾਂ ਬਦਲ ਜੋ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਮੁਦਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ, ਵਪਾਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਮੁੜ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਲਿਆ ਸਕੇ।
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਬੜੀ ਚਿੰਤਾ ਜਨਕ ਹੈ।ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਮਿਆਰ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਉਪਾਰੀ, ਕਿਸਾਨ, ਮਜ਼ਦੂਰ, ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ: ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਹਨ । ਸਭ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਵਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕਿਨਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।ੳਪਰੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਨਵੇਂ ਕਨੂੰਨ ਬਣਾ ਦਿਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਮੋੜਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵੱਲ ਧਕਣਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਦੇ ਕੇ ‘ਖੇਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨੀੇ ਦੁੱਗਣੀ ਕਰਨੀ ਹੈ”।ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥੋਂ ਜਾਏਗਾ।ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਦਾ ਜੂਝਣਾ ਜਾਣ ਕੇ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣੀ।
ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੁਣ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਹੁਣ ਲਗਾਤਾਰ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੇ । ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਮਿਲਟਰੀ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸਨ ਉਹ ਹੁਣ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਆਈ ਈ ਐਲ ਟੀ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ, ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਸਫਾਈ ਸੇਵਕ, ਕੁਲੀ, ਅਖਬਾਰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਬਣਨ ਨੂੰ ਉਤਸੁਕ ਹਨ ਤੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਸਹਾਰਾ ਛੱਡ ਕੈਨੇਡਾ,ਅਮਰੀਕਾ ਤਾਂ ਕੀ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਧਰ ਵੀ ਮੁਨਾਫਾ ਖੋਰ ਏਜੰਟ ਬਾਨਣੂੰ ਬੰਨ ਦੇਣਗੇ ਤੁਰ ਪੈਣਗੇ ਚਾਹੇ ਰੂਸ ਦੇ ਬਰਫੀਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਲਦੇ ਅਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਵਾ ਦੇਣ।ਬਿਹਾਰ ਯੂ ਪੀ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਆ ਕੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖੋਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੇ ਮਿਲ-ਮਾਲਕ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਵੀ ਘਟ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਲਾਲਚ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦਿਵਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਹ ਵਕਤ ਦੂਰ ਨਹੀ ਲੱਗਦਾ ਜਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਾਂਗ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਤਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਈਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਅਪਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅਪਣੀ ਬੋਲੀ ਭੁੱਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਦ ਕੋਈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੁਛਦਾ ਹੈ, “ਬੇਬੇ! ਕਿਆ ਬਾਤ ਆਜ ਚਾਇ ਨਹੀਂ ਬਨਾਈ?” ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਬੇਬੇ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, “ਵੇ ਪੁੱਤ! ਢੀਡ ਮੇ ਪੀੜ ਨਈਂ ਹਟਤੀ”।ਭਈਆ ਫਿਰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਬੇਬੇ! ਦਵਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੇਤੀ?” ‘ਵੇ ਕੌਨ ਲਾਏਗਾ ਦਵਾਈ? ਸਾਰੇ ਤੋ ਬਾਹਰ ਮਰਗੇ”। ਬੇਬੇ ਨਾ ਪੰਜਾਬਣ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾਂ ਬਿਹਾਰਨ ਬਣ ਸਕੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਥਾਂ ਭਈਆ ਕਲਚਰ ਤੇ ਬੋਲੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਆਪਣਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
ਲੰਬੇ ਸਮੇ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਦਲਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਜਪਾਈਆਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤੇਲ ਤੱਕ ਪਾਇਆ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਪੰਡਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਟਿੱਚ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ, ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਬਾਹਰ ਭੱਜਣ ਦਾ ਸੁਫਨਾ ਬਣਿਆ । ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਦਲ-ਦਲ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੋ-ਦੋ ਏਕੜ ਵੇਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਵਿਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਸਮਝੀ।ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਕੁਝ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਾਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਨਾ ਲਿਹਾ ਤਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।ਪਿਛੋਂ ਬਚਿਆ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਭੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਕੱਲੇ ਦੁਕੱਲੇ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਕਿਸਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਹੀ 2 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਥੱਲੇ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਅੰਦਰੋ-ਬਾਹਰੋ ਮਿਲ ਕੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋ ਜੀ ਜਾਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਟਿੱਲ ਲਾਈ ਪਰ ਜਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਵੀ ਅੰਦਰੋ ਆਪਣੀ ਗੱਦੀ ਲਈ ਲੜਦਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਬਣੀਆਗਿਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆ ਜੇਬਾਂ ਭਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਭਾਜਪਾਈ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਨਾਮੰਜੂਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੂੰ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਬਾਦਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੁੰ ਹੀ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ।ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਵੋਟਾਂ ਤੇ ਸੀਟਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਫਿਰ ਕਾਬਜ਼ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ। ਆਪਣੇ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸੀਆ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਖੰਬ ਖਿਲਾਰੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰਿਆ , ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਫਿਰ ਲਾਵਾਰਿਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਹੀ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਹ ਭਟਕਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੁਣ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੈ।
ਐਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਬਾਦਲਾਂ ਦੇ ਜੂਲੇ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੱਡ ਧੜੇ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬਾਦਲ ਦੇ ਦੁੱਖਂੋ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਤੋਂ ਅੱਡ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦੇ ਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੂੰ ਸਿਫਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਾਦਲ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਦਾ ਮੋਹ ਛੱਡ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਤੇ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਤੋਂ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀ ਸੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰ.ਅੇਸ.ਐਸ ਜੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਹੈ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹਰ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਸ਼ਿਵਿਰ ਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਇਸੇ ਵੱਲ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਮੁਦੱਈ ਹਨ।ਪਰ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਲ ਸਕਦੀ।ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਉਕਾ ਹੀ ਲੜ ਲਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਸੁਖਬੀਰ-ਬਾਦਲ-ਮਜੀਠੀਆ ਸੋਚ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਲਈ ਹੁਣ ਕੋਈ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ।ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਢਿੱਲ ਪਾਣ ਅਤੇ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀਆ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਉਕਾ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲੇ ਹੁਣ ਕੋਈ ਪਹਿਲ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਮੁਦਈ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਦੇ ਦਲ ਬਦਲੂ ਸਿੱਧੂ ਵਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਬੜਬੋਲੇ ਖਹਿਰੇ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਆਉੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਲਿਬੜੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਬੈਂਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਖਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਖਰੀ ਪਹੁੰਚ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ।ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁਣ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਬੈਠੇ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਛੱਡੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ਤੇ ਆਖ ਛਡਦੇ ਹਨ, “ਜਦੋਂ ਚੋਣਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ ਉਦੋਂ ਦੇਖਾਂਗੇ”। ਇਸ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਹੀ ਰਾਖਾ ਹੈ । ਆਸ਼ਾ ਹੈ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਸਮਝ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਕੱਢ ਲੈਣਗੇ; ਨਵਾਂ ਬਦਲ ਜੋ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਮੁਦਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ, ਵਪਾਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਮੁੜ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਲਿਆ ਸਕੇ।
