- Jan 3, 2010
- 1,254
- 422
- 79
4-ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਦੁਆਬਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਾ ਵਸਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਉਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਡਲ ਬਣਾਏ ਆਮ ਦਿਸ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਉਤੇ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਉਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਵੀ ਆਮ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ।ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਆਪਣੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਗਵਾਂਢ ਵਿਚ ਵਸਾਉਣ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਮਿਤਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੇ ਵੀਜ਼ੇ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਹਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮੀਡੀਆ ਉਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਗਰਮ ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਦਲਾਲਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੋਝੇ ਭਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਕਈ ਯੁਵਕ ਆਈ ਐਲ ਟੀ ਪਾਸ ਜਾਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਸ ਗਈਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੌਦਿਆਂ ਉਤੇ ਲੱਖਾਂ ਖਰਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਯੁਵਕ ਮਾਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਮਾਇਆ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭਟਕਦੇ ਹਨ।ਕਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਵੱਡਾ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁਕਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਿਛੋਂ ਮਾਪੇ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਮਾਪੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਖੱਟਣ ਕਮਾਉਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਯੁਵਕ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਗੁੰਡਾ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇ ਕੁਝ ਜਰਾਇਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਦੇਹ ਵਿਉਪਾਰ ਵਿਚ ਫਸਣ ਦੀਆਂ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਆਈਆਂ ਹਨ।
ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰੀਰ ਜਮਾਉਂਦੀ ਠੰਢ ਵਿਚ ਢਾਬਿਆਂ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਹਨਤ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਹੀ ਕਰਦੇ ਘਰਾਂ ਦਿਆ ਬੇਸਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਰੁਪਈਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1849 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜਿਸਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਉਮਰ ਭਰ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਦਰ ਵਧਦੀ ਰਹੀ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਗਲੇ 150 ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਬਦਲ ਗਈ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਚੇਤੰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਸਿੱਖ ਧਰਮ' ਲਈ ਇਕ ਸੰਦਰਭ ਬਿੰਦੂ ਬਣਦੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ iਪਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ ਹੈ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਯੂਕੇ, ਯੂਐਸਏ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਮੰiਜ਼ਲਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਰੁਝਾਨ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ, ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ iਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ iਸਖ iਵਸ਼ਵ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2001 ਵਿਚ ਦੀ ਜਨ ਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 501,285 ਲੱਖ ਹੈ।
ਬਿਆਨ 7: 1991 ਜਨਸੰਖਿਆ, 2001 ਅੰਤਰ-ਰਾਜ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਾਰਤ ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ ਆਖਰੀ ਨਿਵਾਸ 'ਤੇ (0-9), ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਰ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ - ਰਾਜ –ਪੰਜਾਬ
ਸਰੋਤ: ਟੇਬਲ ਡੀ 2, ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2001 (18)
ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ 2.5 ਕ੍ਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ, (19) ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਧਰਮ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 0.39% ਹੈ। (20) 2011 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 4 ਕ੍ਰੋੜ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਦੱਸੇ ਗਏ । (21). ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 1.6 ਕ੍ਰੋੜ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਦੇ 76%, ਉੱਤਰੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 58% ਹੈ। ।(22) (23) ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ 200,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦਿੱਲੀ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 2011 ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। (24)ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੂਬਾ ਵੀ ਦੋ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ।(25)
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ (1716– 1849) ਦੇ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਰਗੇ ਦੁਰਗਮ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਾਸਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪਰਵਾਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਉਤਰਾਅ ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ, ਸੀਮਤ, ਅਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਸੀ ।(26) ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ iਸੰਘ ਦੇ ਕੰਨੀ ਨੇਪੋਲੀਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਵੀ ਫੈਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜੋ ਇਕ ਸਿੱਖ ਵਤਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਕੀਕਤ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਹਿਲੂ ਸੀ।
19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਮਰ ਭਰ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦਾ ਬੜਾ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਐਕਸਲ (2001) (27) ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ। ਐਕਸਲ (2001) (28) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 'ਦੁਖਦਾਈ ਨਾਇਕ' ਹੈ, "ਇੱਕ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜਾ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਇਆ"; ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਫ਼ਰਕ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ 'ਭੜਕੀ ਅੱਗ’ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਸਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ। '
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਰਜੀਹੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। (29) ਅੱਧ ਸਿੱਖੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲਵੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣ ਕੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ।
20 ਵੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1857 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਹੁਨਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉੱਦਮੀ ਸੁਭਾ ਨੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਜੇਹਲਮ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਰਗੋਧਾ, ਗੁਜਰਾਤ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਿਆਂਦੀ । ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਗਈ। ਪਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਗਏ ਸਿੱਖ ਗੋਲੀਆ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਆਦਿ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸਾਂ ਨੂ ਹੀ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾ ਵਸੇ।
ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਦੌਰ 1947 ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਕ ਮੁੱਖ ਦੁਖਾਂਤ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਬਟਵਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਜੇਹਲਮ, ਗੁਜਰਾਤ, ਸਰਗੋਧਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੱਲ ਆ ਵਸੇ। ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹਿੰਸਾ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੁਰ ਪਏ । ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ, ਦਿੱਲੀ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਯੂਪੀ ਦਾ ਤਰਾਈ ਇਲਾਕਾ, ਮਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਾ ਵਿਚ ਫੈਲਦੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ । (30)
1960 ਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਯੂਕੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1972 ਵਿਚ ਯੂਗਾਂਡਾ ਦੇ ਨੇਤਾ ਈਦੀ ਅਮੀਨ ਨੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। (31) ਸਿੱਖ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਘਟਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਵਧਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਉਲਾਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਆਰਥਿਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਫਿਲਪੀਨਜ਼, ਕੈਨੇਡਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਦਰ ਉੱਚੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀ 2001 ਦੀ ਜਨ ਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 501,285 ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਬਣੇ। ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪੜਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਯੂਕੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹਨ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਸਖਤ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਰੁਖ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਮੋਲੀਨਰ (2006) (32) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਯੂਕੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ "1970 ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ", ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਪੜਾ ਪੂਰਾ ਯੂਰਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਹੁਣ ਇਟਲੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ, (33) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੈਗੀਓ ਐਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸੇਂਜ਼ਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਜਿਥੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵੱਡੇ ਪਧਰ ਤੇ ਵਧੀ ਹੈ ।(34) ਇਟਾਲੀਅਨ ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ।(35)
ਕਨੇਡਾ ਨੇ ਇੱਕ ਖੁਲ੍ਹੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀ ਬਣਾ ਰੱਖੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.4% ਦੀ ਜਦ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.7% ਹੈ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 2.5 ਗੁਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਦੱਖਣੀ ਵੈਨਕੂਵਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਬਰੈਂਪਟਨ, ਉਨਟਾਰੀਓ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਸੋਂ ਹੈ।
9/11 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸੀ ਆਪਣੀਆਂ ਦਸਤਾਰਾਂ (ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ) ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਇਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਹੋਏ ਹਨ। ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਪਗੜੀ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਕਰਕੇ ਪਗੜੀ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਉਤੇ ਵੀ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਉਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲਿੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੋਚਲੜੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਿਆਂ, 16 ਜਨਵਰੀ 2018 ਨੂੰ, ਗੁਰਬੀਰ ਗਰੇਵਾਲ ਜਰਸੀ ਦਾ ਅਟਾਰਨੀ ਜਨਰਲ ਬਣ ਗਿਆ - ਜੋ ਸਟੇਟ ਦਾ ਅਟਾਰਨੀ ਜਨਰਲ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੈ। (46) ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮਦਦਗਾਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੋਰੇ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਿਵੇਂ ਦਸਤਾਰ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਬੰਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਲੇ-ਵੱਡੇ ਹੋ ਰਹੇ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਗ੍ਰੁਪਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹੀ ਬਦਲ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉੱਭਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇiਰਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹਨ। ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਤਕਰਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ' ਤੇ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾੜਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ “ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀਆਂ” ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਡੇiਰਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਡੇਰੇ, ਧਰਮ ਤਬਦੀਲੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਪਰ ਅਸਲ ਤੱਥ ਇਹ ਵੀ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਡੇਰੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵੀ ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਬੜੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਝੜਪਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਫਿਰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦੀ ਘਟ ਰਹੀ ਦਰ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਨ ਅਤੇ ਅਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਵਾਧਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ "ਵਿਖਾਵਾ" ਕਰਨ ਦੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਰੁਝਾਨ ਬਾਰੇ ਤੱਥਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਉੱਚ ਵਰਗ ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖਰਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਦਾਜ ਸਮੇਤ ਖਰਚੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਦ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ ਤਾਂ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਤਕ ਕਰ ਲੈਨਦੇ ਹਨ। ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਵਧਣਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿਉੰਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ।
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਦੁਆਬਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਾ ਵਸਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਉਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਡਲ ਬਣਾਏ ਆਮ ਦਿਸ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਉਤੇ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਉਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਵੀ ਆਮ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ।ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਆਪਣੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਗਵਾਂਢ ਵਿਚ ਵਸਾਉਣ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਮਿਤਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੇ ਵੀਜ਼ੇ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਹਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮੀਡੀਆ ਉਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਗਰਮ ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਦਲਾਲਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੋਝੇ ਭਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਕਈ ਯੁਵਕ ਆਈ ਐਲ ਟੀ ਪਾਸ ਜਾਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਸ ਗਈਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੌਦਿਆਂ ਉਤੇ ਲੱਖਾਂ ਖਰਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਯੁਵਕ ਮਾਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਮਾਇਆ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭਟਕਦੇ ਹਨ।ਕਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਵੱਡਾ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁਕਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਿਛੋਂ ਮਾਪੇ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਮਾਪੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਖੱਟਣ ਕਮਾਉਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਯੁਵਕ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਗੁੰਡਾ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੇ ਕੁਝ ਜਰਾਇਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਦੇਹ ਵਿਉਪਾਰ ਵਿਚ ਫਸਣ ਦੀਆਂ ਵੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਆਈਆਂ ਹਨ।
ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰੀਰ ਜਮਾਉਂਦੀ ਠੰਢ ਵਿਚ ਢਾਬਿਆਂ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਹਨਤ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਹੀ ਕਰਦੇ ਘਰਾਂ ਦਿਆ ਬੇਸਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੀ ਰੁਪਈਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1849 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜਿਸਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਉਮਰ ਭਰ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ, ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਦਰ ਵਧਦੀ ਰਹੀ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਗਲੇ 150 ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਬਦਲ ਗਈ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਚੇਤੰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਸਿੱਖ ਧਰਮ' ਲਈ ਇਕ ਸੰਦਰਭ ਬਿੰਦੂ ਬਣਦੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ iਪਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ ਹੈ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਯੂਕੇ, ਯੂਐਸਏ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਮੰiਜ਼ਲਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਰੁਝਾਨ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ, ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ iਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ iਸਖ iਵਸ਼ਵ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2001 ਵਿਚ ਦੀ ਜਨ ਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 501,285 ਲੱਖ ਹੈ।
ਬਿਆਨ 7: 1991 ਜਨਸੰਖਿਆ, 2001 ਅੰਤਰ-ਰਾਜ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਾਰਤ ਜਨਗਣਨਾ ਡੇਟਾ ਆਖਰੀ ਨਿਵਾਸ 'ਤੇ (0-9), ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਰ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ - ਰਾਜ –ਪੰਜਾਬ
ਸਰੋਤ: ਟੇਬਲ ਡੀ 2, ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2001 (18)
ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ 2.5 ਕ੍ਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ, (19) ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਧਰਮ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 0.39% ਹੈ। (20) 2011 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 4 ਕ੍ਰੋੜ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਦੱਸੇ ਗਏ । (21). ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 1.6 ਕ੍ਰੋੜ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਦੇ 76%, ਉੱਤਰੀ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 58% ਹੈ। ।(22) (23) ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ 200,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦਿੱਲੀ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ 2011 ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। (24)ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੂਬਾ ਵੀ ਦੋ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ।(25)
ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ (1716– 1849) ਦੇ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਲੱਦਾਖ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਰਗੇ ਦੁਰਗਮ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਾਸਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪਰਵਾਸ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਉਤਰਾਅ ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ, ਸੀਮਤ, ਅਸਥਾਈ ਅਤੇ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਸੀ ।(26) ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ iਸੰਘ ਦੇ ਕੰਨੀ ਨੇਪੋਲੀਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਵੀ ਫੈਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜੋ ਇਕ ਸਿੱਖ ਵਤਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਹਕੀਕਤ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਹਿਲੂ ਸੀ।
19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਮਰ ਭਰ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦਾ ਬੜਾ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਐਕਸਲ (2001) (27) ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ। ਐਕਸਲ (2001) (28) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 'ਦੁਖਦਾਈ ਨਾਇਕ' ਹੈ, "ਇੱਕ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਜਾ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਇਆ"; ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਫ਼ਰਕ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ 'ਭੜਕੀ ਅੱਗ’ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਸਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ। '
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਰਜੀਹੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। (29) ਅੱਧ ਸਿੱਖੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲਵੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣ ਕੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ।
20 ਵੀ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1857 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਹੁਨਰਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉੱਦਮੀ ਸੁਭਾ ਨੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਜੇਹਲਮ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਰਗੋਧਾ, ਗੁਜਰਾਤ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਿਆਂਦੀ । ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਗਈ। ਪਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਗਏ ਸਿੱਖ ਗੋਲੀਆ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਆਦਿ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸਾਂ ਨੂ ਹੀ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾ ਵਸੇ।
ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਦੌਰ 1947 ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਜਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਕ ਮੁੱਖ ਦੁਖਾਂਤ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਬਟਵਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਮੁਲਤਾਨ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਜੇਹਲਮ, ਗੁਜਰਾਤ, ਸਰਗੋਧਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੱਲ ਆ ਵਸੇ। ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹਿੰਸਾ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੁਰ ਪਏ । ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ, ਦਿੱਲੀ, ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਯੂਪੀ ਦਾ ਤਰਾਈ ਇਲਾਕਾ, ਮਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਾ ਵਿਚ ਫੈਲਦੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ । (30)
1960 ਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਯੂਕੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1972 ਵਿਚ ਯੂਗਾਂਡਾ ਦੇ ਨੇਤਾ ਈਦੀ ਅਮੀਨ ਨੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। (31) ਸਿੱਖ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਘਟਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਵਧਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਉਲਾਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਆਰਥਿਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਫਿਲਪੀਨਜ਼, ਕੈਨੇਡਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਪੂਰਬੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਦਰ ਉੱਚੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀ 2001 ਦੀ ਜਨ ਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 501,285 ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਬਣੇ। ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪੜਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਯੂਕੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹਨ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਸਖਤ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਰੁਖ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਮੋਲੀਨਰ (2006) (32) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਯੂਕੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ "1970 ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ", ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਪੜਾ ਪੂਰਾ ਯੂਰਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਹੁਣ ਇਟਲੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ, (33) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੈਗੀਓ ਐਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸੇਂਜ਼ਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਜਿਥੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵੱਡੇ ਪਧਰ ਤੇ ਵਧੀ ਹੈ ।(34) ਇਟਾਲੀਅਨ ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ।(35)
ਕਨੇਡਾ ਨੇ ਇੱਕ ਖੁਲ੍ਹੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੀਤੀ ਬਣਾ ਰੱਖੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.4% ਦੀ ਜਦ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.7% ਹੈ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 2.5 ਗੁਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਦੱਖਣੀ ਵੈਨਕੂਵਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਬਰੈਂਪਟਨ, ਉਨਟਾਰੀਓ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਸੋਂ ਹੈ।
9/11 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਸੀ ਆਪਣੀਆਂ ਦਸਤਾਰਾਂ (ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ) ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਇਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਹੋਏ ਹਨ। ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਪਗੜੀ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਕਰਕੇ ਪਗੜੀ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਉਤੇ ਵੀ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਦਾਖਲੇ ਉਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲਿੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੋਚਲੜੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਿਆਂ, 16 ਜਨਵਰੀ 2018 ਨੂੰ, ਗੁਰਬੀਰ ਗਰੇਵਾਲ ਜਰਸੀ ਦਾ ਅਟਾਰਨੀ ਜਨਰਲ ਬਣ ਗਿਆ - ਜੋ ਸਟੇਟ ਦਾ ਅਟਾਰਨੀ ਜਨਰਲ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੈ। (46) ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮਦਦਗਾਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੋਰੇ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਿਵੇਂ ਦਸਤਾਰ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਬੰਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਲੇ-ਵੱਡੇ ਹੋ ਰਹੇ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਗ੍ਰੁਪਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹੀ ਬਦਲ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉੱਭਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇiਰਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹਨ। ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਤਕਰਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ' ਤੇ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾੜਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ “ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀਆਂ” ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਡੇiਰਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਡੇਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਡੇਰੇ, ਧਰਮ ਤਬਦੀਲੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਪਰ ਅਸਲ ਤੱਥ ਇਹ ਵੀ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਡੇਰੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵੀ ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਬੜੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਝੜਪਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਫਿਰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦੀ ਘਟ ਰਹੀ ਦਰ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਨ ਅਤੇ ਅਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਵਾਧਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ "ਵਿਖਾਵਾ" ਕਰਨ ਦੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਰੁਝਾਨ ਬਾਰੇ ਤੱਥਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਉੱਚ ਵਰਗ ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖਰਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਦਾਜ ਸਮੇਤ ਖਰਚੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਦ ਕਰਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ ਤਾਂ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਤਕ ਕਰ ਲੈਨਦੇ ਹਨ। ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਵਧਣਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿਉੰਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ।
