Punjabi Guru Tegh Bahadur

[dalvinder45]

ਤਪ, ਤਿਆਗ ਤੇ ਤੇਗ ਦੇ ਧਨੀ-ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, (ਡੀਨ (ਰਿ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ)​

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ 5, ਸੰਮਤ 1678 ਬਿ: (ਐਤਵਾਰ, 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਈ (1) (2) ਨੂੰ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ (ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ (1) (2)। ਆਪਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। (1)(2) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਂ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। (3) ਉਹ "ਤਿਆਗ ਮਲ" ਭਾਵ "ਤਿਆਗ ਦੇ ਮਾਲਕ" ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਜਦ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਬੱਧੀ ਤਪ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਈ ਸਾਲ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਿਚ ਬਿਤਾਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਪ ਦੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ। (4) ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿਤਾ (5)

ਅਜੇ ਆਪ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਆ ਵਸੇ। ਆਪ ਜੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆ ਗਏ। (6) ਇਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਚੌਥਾ ਯੁੱਧ ਵੈਸਾਖ 29 ਤੋਂ 31 ਤੱਕ ਅਸਮਾਨ ਖਾਂ ਝਾਂਗੜੀ ਅਤੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। (7) ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਮੁਗਲ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਜੋ ਕਿ 25 ਅਪ੍ਰੈਲ 1635 ਤੋਂ 27 ਅਪ੍ਰੈਲ 1635 ਤੱਕ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ । (8) ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ , ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ, ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਭਾਈ ਜਾਤੀ ਮਲਿਕ, ਭਾਈ ਲੱਖੂ, ਭਾਈ ਅਮੀਆ, ਭਾਈ ਮੇਹਰ ਚੰਦ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਧੀਨ 1800 ਸਿੱਖਾਂ ਸਨ। ਕਾਲੇ ਖਾਨ, ਕੁਤੁਬ ਖਾਂ, ਪਿਆਦਾ ਖਾਨ, ਅਨਵਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਜ਼ਮਤ ਖਾਨ ਆਪਣੀਆਂ 22,000 ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ 700 ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ 4000 ਤੋਂ 12000 ਤੱਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। (9) (10)

ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਅਨੂਠੀ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਦਿਆਂ ਅਜ਼ੀਮ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਭਾਵ ਤੇਗ ਦਾ ਧਨੀ ਰੱਖ ਦਿਤਾ ।(11) (12) ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਤੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਬਣ ਗਏ।

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਗੁਰ ਗਦੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਯਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਫਿਰ ਚਾਲੂ ਰੱਖੀਆਂ। ਯਾ੍ਤ੍ਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਾਂਗਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਦੋ ਵਾਰ ਯਾਤ੍ਰਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਧਮਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਸੋਚੀ।(13) ਬਾਂਗਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਨਾਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਵਲ ਮੋੜਿਆ।

1667 ਵਿੱਚ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜਜ਼ੀਆ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨਗੇ। 9 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1669 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ (14) ਇਹ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਸੰਬਰ 1671 ਵਿਚ ਆਸਾਮ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ਅਤੇ ਜਨਵਰੀ 1672 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ ।(15)

ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਤਾਂ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਦਾ ਆਗੂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਡਰ ਕੇ ਬੈਠਣ ਨਾਲ, ਮੁਗਲ ਹੋਰ ਬੇਰਹਿਮ ਹੋਣਗੇ। ਇਹੀ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਡਰ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਗਜੀਵਨ ਦਾਸ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ “ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ" (ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਡਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ)ਦਾ ਸਬਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਸ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। (16)

ਜਦੋਂ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਗ਼ੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਹੁਕਮ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ; ਕੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਜ਼ੀਆਂ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਡਰੀਆਂ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਰਨੌਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਫੈਲ ਗਈ ਕਿ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਤੱਥ ਜਾਣ ਕੇ ਕਿ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਰ ਫੈਲ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਗਾਵਤ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਹਾਲਾਤ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਨੀਂਦ ਉੱਡ ਗਈ। ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਿੰਤਤ ਸੀ। ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਐਨ ਨੇੜੇ ਨਾਰਨੌਲ ਵਿਖੇ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿ ਤੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਹਥੋਂ ਵੀ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ ਸਨ। (17)

ਸਤਨਾਮੀ ਵੀ ਅਵੇਸਲੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਗਜੀਵਨ ਦਾਸ ਚੰਦੇਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਸੂਹੀਏ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਲਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿੱਤ ਹੋਣ ਦੀ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿਰਫ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। (18)

ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਨਜਿੱਠਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਰਲ ਸਲਾਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਫੌਜ ਦੇ ਝੰਡਿਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਇਸ ਡਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਣ ਕਿ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਖਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਦੂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਡੇ ਝੰਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਇਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਾਫਿਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ" (19)।

ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ, ਝੰਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਇਤਾਂ ਲਿਖਾ ਕੇ ਇਹ ਫੌਜਾਂ ਨਾਰਨੌਲ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਨਿਹੱਥੇ ਸਤਨਾਮੀ ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਲੜ ਸਕਦੇ ਸਨ? ਪਰ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਤ ਹੋਣ 'ਤੇ ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨੇੜਿਓਂ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਆਖਰਕਾਰ ਜਦ ਉਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵਾਪਿਸ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਹੁਣ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿੱਲਰ ਗਏ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।(20)

ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਸਤਨਾਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਮੀਰ ਵਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸਤਨਾਮੀ ਆਪਣੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਆਗੂ ਘਾਸੀ ਦਾਸ ਨੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ।

ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਮਤਰੀ ਨੇੜੇ ਇਕ ਸਤਨਾਮੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਸਿਵਾਏ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਬਕਸੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਸੀ। ਖ਼ਬਰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਈ। ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੂਪ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਨੌਕਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖੇ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।(21)

ਜਦੋਂ ਧਮਤਰੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ। ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖੇ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਆਪ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਤਨਾਮੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਜੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਇਹ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਉਥੌਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਮਾਖੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। "ਸੰਮਤ ਸਤਾਰਾਂ ਸੌ ਬਤੀਸ ਜੇਠ ਮਾਸੇ ਸੁਦੀ ਇਕਾਦਸੀ ਕੇ ਦਿਹੁੰ ਸੰਗਤਾਂ ਹੁਮ ਹੁਮਾਏ ਕੇ ਦਰਸਨ ਪਾਨੇ ਆਈਆਂ। ਇਸੀ ਦਿਵਸ ਭਾਈ ਅੜੂ ਰਾਮ ਦੱਤ ਮਟਨ ਨਿਵਾਸੀ ਕਾ ਬੇਟਾ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਖੋੜਸ ਬ੍ਰਾਹਮਨੋਂ ਕੋ ਸਾਥ ਲੈ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਸੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਆ ਫਰਿਆਦੀ ਹੂਆ। ਇਸਨੇ ਹਾਥ ਬਾਂਧ ਕਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀ "ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜ਼!ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇਸ ਕਾ ਹਾਕਮ ਹਮੇਂ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਨਾਏ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਹਾਈ ਹੋਨਾ। ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ! ਅਸੀਂ ਦੁਖੀਏ ਆਪ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਮੇਂ ਆਏ ਹੈਂ, ਹੋਰ ਸਾਡੀ ਫਰਿਆਦ ਸੁਣਨੇ ਵਾਲਾ ਕਾਈ ਨਹੀਂ।" ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨਹੇਂ ਧੀਰਜ ਦਈ, ਕਹਾ, "ਤੁਸਾਂ ਕੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਕਰੇਗਾ, ਦੇਖੋ ਕਿਆ ਹੋਤਾ ਹੈ"। ਇਤਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਅਕਾਸ਼ ਕੀ ਤਰਫ ਦੇਖਾ। ਏਕ ਘਰੀ ਬਾਦ ਸੰਗਤ ਕੀ ਤਰਫ ਦੇਖ ਬਚਨ ਹੋਆ। "ਸੀਸ ਦੀਏ ਬਿਨ ਏਹ ਕਾਰਜ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ।ਆਗੇ ਸੀਸ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀਆ ਥਾ, ਅਬ ਹਮੇਂ ਦੇਨਾ ਪਏਗਾ" ਇਤਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਧੀ ਨੇ ਇਸਥਿਤ ਹੂਏ। (22)

ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਨੂੰ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਸੌਪੀ ਤੇ ਕਿਹਾ "ਭਾਈ ਸਿਖੋ!ਆਗੇ ਸੇ ਅਸਾਂ ਕੀ ਥਾਂਇ ਗੋਬਿੰਦ ਦਾਸ ਜੀ ਕੋ ਗੁਰੂ ਜਾਨਨਾ।.....ਅਸਾਂ ਹੁਣ ਇਥੇ ਆਏ ਫਰਿਆਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੋਂ ਕੀ ਖਾਤਰ ਦਿਲੀ ਜਾਏਂਗੇ।" (23) ਦਿਲੀ ਵਲ ਚਲੇ ਤਾਂ ਮਲਕਪੁਰ ਰੰਘੜਾਂ ਵਿਚ ਰੋਪੜ ਦੇ ਚਉਂਕੀ ਇਨਚਾਰਜ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਲੈ ਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਲ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਤੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਸੀ ਪਠਾਣਾ ਦੇ ਬੰਦੀਖਾਨੇ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਤੇ "ਦੁਸ਼ਟੋਂ ਨੇ ਸਰੀਰ ਕੋ ਘਣਾ ਕਸ਼ਟ ਦੀਆ।ਤੀਨ ਮਾਸ ਬਾਦ ਦਿਹਲੀ ਸੇ ਪਰਵਾਨਾ ਆਨੇ ਸੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਲੋਹੇ ਕੇ ਪਿੰਜਰੇ ਮੇਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦਿਲੀ ਤਰਫ ਰਵਾਨਾ ਕੀਆਂ।ਸੰਮਤ ਸਤਰਾਂ ਸੌ ਬੱਤੀਸ ਮੰਗਸਰ (ਮੱਘਰ) ਵਦੀ ਤ੍ਰੌਦਸੀ ਵੀਰਵਾਰ ਕੇ iਦਹੁੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋ ਦਿਲੀ ਪੁਚਾਇ ਦੀਆ"।(23)... ਸੂਬਾ ਦਿਲੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸੇ ਕਹਾ, ਤੀਨ ਸ਼ਰਤੇਂ ਹੈ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਮਾਨ ਲੇਂ...1. ਪ੍ਰਿਥਮੇ ਅਜ਼ਮਤ ਦਿਖਾਨਾ 2. ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ 3, ਮਰਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਤਿਆਰ ਹੋਨਾ।" (24).... ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਹਾ, "ਹਮੇਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਹੀ ਦੋਨੋਂ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ। ਅਗਰ ਆਪ ਕਾ ਯਹੀ ਇਰਾਦਾ ਹਾਂ ਤੋ ਹਮੇ ਤੀਜੀ ਸ਼ਰਤ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ।" ਸੂਬੇ ਦਿਹਲੀ ਨੇ ਯਹ ਸੁਨ ਕਰ ਬੋਲਾ, "ਇਤਨਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੱ ਮਰਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਤੋ ਤਿਆਰ ਹੈਂ ਮਗਰ ਅਪਨਾ ਮਤ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ! ਸੂਬਾ ਦਿਹਲੀ ਨੇ ਕੋਤਵਾਲ ਕੇ ਨਾਮ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਆਂ ਕਿ "ਇਸੇ ਇਸਲਾਮ ਮੇ ਲਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਕਾਈ ਦਕੀਕਾ ਬਾਕੀ ਨਾ ਛੋਰੇਂ... ਅਗਰ ਇਸੇ ਪਿਆਸ ਲਗੇ ਤਾਂ ਪਾਨੀ ਪੀਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਨਹੀ ਦੇਨਾ" । .. ਅਗਲੇ ਦਿਵਸ ਮਗਹਰ ਸੁਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਤਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ ਸਖਤੀ ਕਾ ਦਉਰ ਸ਼ਰੂ ਹੋਆ।" ਦਰੋਗਾ ਜੇਲ ਨੇ ਤੀਨ ਦਿਵਸ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋ ਘਣਾ ਕਸ਼ਟ ਦੀਆਂ, ਇਸ ਕੇ ਬਦਨ ਔਰ ਸੀਸ ਤੇ ਗਰਮ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ।ਜਿਸਮ ਸਾਰਾ ਛਾਲੇ ਛਾਲੇ ਹੋਇ ਗਿਆ।ਸਤਿਗੁਰਾਂਭਾਣੇ ਕੋ ਮਾਨਾ। ....ਚੌਥੇ ਦਿਵਸ ਏਕ ਥੰਮ ਤਪਾਇ ਕੇ ਇਨੇ ਪੁਠਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕੇ ਸਾਥ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੁਖ ਥੀ ਕਾਈ ਬਚਨ ਨਹੀਂ ਕਹਾ। ਪਾਂਚਮੇ ਦਿਹੁੰ ਸੰਗਸਰ ਸੁਦੀ ਪੰਚਮੀ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਵੀਰਵਾਰ ਕੇ ਦਿਵਸ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋ ਕੁਤਵਾਲੀ ਸੇ ਬਾਹਰ ਬਰੋਟੇ ਕੇ ਨੀਚੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆਨ ਤੀਨੋ ਸਿਖ ਇਨ ਕੇ ਗੈਲ ਆਏ।ਸ਼ਾਹੀ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫਤਵਾ ਦੀਆਂ "ਇਨ ਤੀਨੋਂ ਏਸ ਕੇਸਾਥੀ ਏਸ ਕੇ ਸਾਹਵੇਂ ਮਾਰ ਦੀਏ ਜਾਏਂ। ਅੱਵਲ ਦਿਆਲ ਦਾਸ ਕੋ ਏਕ ਰੀਝਤੇ ਦੇਗੇ ਮੇਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮਾਰਾ।ਇਸ ਕੇ ਬਾਦ ਮਤੀਦਾਸ ਕੋ ਆਰੇ ਕੇ ਗੈਲ ਚੀਰਾ ਗਿਆ।ਉਪਰਾਂਤ...ਸਤੀਦਾਸ ਕੋ ਰੂਈਂ ਮੇਂ ਲਪੇਟ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾਇ ਦੀਆ।ਬਚਨ ਹੋਆ, ਧੰਨ ਸਿੱਖੀ, ਧੰਨ ਸਿੱਖੀ"। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਨਾਮ ਅਮਰ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਦਿਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਹੀ ਕਾਜ਼ੀ ਬੋਲਿਆ: "ਇਤਨਾ ਹਠ, ਇਸੇ ਜ਼ਰਾ ਮਾਤਰ ਘਬਰਾਹਟ ਨਹੀਂ ਹੋਰੀ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹੇ ਸ਼ਾਬਾਸ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਗਏ। (25)

ਸਾਰ

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਰਚਨਾਕਾਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 115 ਸ਼ਬਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ, ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ(26)(27)(28)(29) (30 ਆਪਣੇ ਦਾਦੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ, ਮਿਠਾਸ, ਖਿਮਾ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਅਥਾਹ ਜਜ਼ਬਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਜੰਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਅਥਾਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ। ਆਪ ਵਿੱਚ ਵੈਰਾਗ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰ ਲਈ ਅਥਾਹ ਜੋਸ਼ ਸੀ।(32) ਅਪਣੇ ਤਪ, ਤਿਆਗ ਤੇ ਤੇਗ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 'ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ

ਹਵਾਲੇ

1. ਕਵੀ ਸੋਹਣ, ਗੁਰ ਬਿਲਾਸ, ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਛੇਵੀਂ (ਸੰ: ਗਿਆਨੀ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿਲ), ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ. 1968, ਪੰਨਾ 292

2. ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ, ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 176, ਪੰਨਾ 2.

3. 'ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮਾ ਦਸਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਕਾ' ਕਰਤਾ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿਬਰ (ਸੰ: ਡਾ: ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ) ਪਰਖ 4, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਚਰਣ 9. 1-2 ਪੰਨਾ 81.)

4.https://brainly.in/question/42879542)

5. https://www.sikhs.org/guru9.htm

6. https://www.sikhs.org/guru9.htm

7. ਨਉ ਨਿਧ (ਸੰ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ), ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਧਿਆਨ ਵਿਭਾਗ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਮਾਰਚ 1976. ਪੰਨਾ, 102, 154

8. ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ (ਸੰ:ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ) ਭੱਟ ਵਹੀ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ, ਪੰਨਾ 29-30. 1986.

9. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਾਂਧੀ (2007)। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰੀਟੋਲਡ: 1606-1708 ਸੀ.ਈ. ਅਟਲਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ

10. ਮੈਕਾਲਿਫ, ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ (1909)। ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਇਸ ਦੇ ਗੁਰੂ, ਪਵਿੱਤਰ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕ, ਭਾਗ 4. ਆਕਸਫੋਰਡ: ਕਲੇਰਡਨ ਪ੍ਰੈਸ। ਵਿਕੀਸੋਰਸ

11. ਜੈਕਸ, ਟੋਨੀ, ਲੜਾਈਆਂ ਅਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ, ਵੋਲ. ਗ੍ਰੀਨਵੁੱਡ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਗਰੁੱਪ ਪੀ. 2007, 513.

12. ਵਿਲੀਅਮ ਓਵੇਨ ਕੋਲ; ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਸਹਿੰਭੀ, ਸਿੱਖ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ। ਸਸੇਕਸ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪ੍ਰੈਸ. ਪੰਨਾ 34-35. (1995)।

13. ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ (ਸੰ:ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ) ਭੱਟ ਵਹੀ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ, ਪੰਨਾ 66-67. 1986.

14. ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼

15. ਮਾਸਰ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ 1947, ਪੀ. 51-55, ਸਰਕਾਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਗ 3, ਪੰਨਾ 265)।

16. ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ (ਸੰ:ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ) ਭੱਟ ਵਹੀ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ, ਪੰਨਾ 66-67. 1986.

17. ਮਾਸਰ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ 1947, ਪੀ. 51-55, ਸਰਕਾਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਗ 3, ਪੰਨਾ 265)।

18. ਪੰਜਾਬ ਪਾਸਟ ਐਂਡ ਪ੍ਰਜ਼ੈਂਟ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ. ਅਪ੍ਰੈਲ 1975, ਪੰਨਾ 234)

19. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, ਅਣਗੌਲੇ ਕਬੀਲੇ, ਸਕਾਟਿਸ਼ ਸਿੱਖ ਕੌਸਲ

20. ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ, ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਨੇਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਸ਼ਾਪ, ਪੰਨਾ 147

21. ਦੈਨਿਕ ਭਾਸਕਰ, ਰਾਏਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ, 8 ਨਵੰਬਰ, 2003

22 ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ (ਸੰ:ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ, ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ) ਭੱਟ ਵਹੀ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ, ਪੰਨਾ 66-67. 1986.

23. ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਪੰਨਾ 71

24. ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਪੰਨਾ 72-73

25, ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਪੰਨਾ 74-77

26. ਸੀਪਲ, ਕ੍ਰਿਸ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਰੂਟਲੇਜ ਹੈਂਡਬੁੱਕ। ਨਿਊਯਾਰਕ: ਰੂਟਲੇਜ, 2013, ਪੀ. 96.

27. "ਧਰਮ - ਸਿੱਖ ਧਰਮ: ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ", ਬੀਬੀਸੀ, 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017 ਨੂੰ ਮੂਲ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। 28. ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ; ਲੁਈਸ ਈ. ਫੇਨਚ । ਸਿੱਖ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਦੀ ਆਕਸਫੋਰਡ ਹੈਂਡਬੁੱਕ। ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੈਸ, 2014, ਪੰਨਾ 236-238.

28. ਫੇਨੇਕ, ਲੁਈਸ ਈ. (2001)। "ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ" ਅਮਰੀਕਨ ਓਰੀਐਂਟਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਜਰਨਲ. ਅਮਰੀਕਨ ਓਰੀਐਂਟਲ ਸੁਸਾਇਟੀ.

29. ਫੇਨੇਕ, ਲੁਈਸ ਈ. (1997)। "ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ" ਅਮਰੀਕਨ ਓਰੀਐਂਟਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਜਰਨਲ. ਅਮਰੀਕਨ ਓਰੀਐਂਟਲ ਸੁਸਾਇਟੀ. 117 (4): 623–642।

30. ਮੈਕਲਿਓਡ, ਹਿਊ (1999)। "ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ" ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ: ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਦਾ ਜਰਨਲ। ਟੇਲਰ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸਿਸ।

31. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਨਾ 77, 1995