- Jan 3, 2010
- 1,254
- 424
- 80
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਲੇਹ-ਲਦਾਖ ਦੀ ਯਾਤਰਾ-10
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਿਸ਼ੀਆਂ, ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਲੱਦਾਖ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦਮਚੋਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਸ ਐਸ ਕੋਹਲੀ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ), ਮੈਕਾਲਿਫ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਤ ਰਸਤਾ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਡਾ: ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ "ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਹ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਲੱਦਾਖ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੱਥਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਨ ਸਾਹਿਬ) ਹਨ। ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਕਰਦੂ ਅਤੇ ਗਿਲਗਿਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਰਮੁਖ ਗੰਗਾ, ਕਾਰਗਿਲ, ਦਰਾਸ, ਅਮਰਨਾਥ, ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਆ ਗਏ।ਸਕਰਦੂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਨਾਨਕ ਪੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਲੰਦਰ ਗੌਂਸ ਬੁਖਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਹਕੀਮ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੌਂਸ ਬੁਖਾਰੀ ਅਤੇ ਹਕੀਮ ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਕਾਰਗਿਲ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚਰਨ ਕੰਵਲ ਸਾਹਿਬ ਹੈ।ਓੇਧਰ ਦੇ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮੁਖ ਗੰਗਾ ਵੀ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਨੇ ਅਵੰਤੀਪੁਰਾ, ਬੀਜiਬਹਾਰਾ, ਅਨੰਤਨਾਗ ਅਤੇ ਮਟਨ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਵੀ ਗਏ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕ ਨੇ ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਡਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇ ਅਤੇ ਪਰ ਮਿਲੇ ਜਵਾਬਾਂ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਡਿੱਗਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ।ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।
ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅਮਰਨਾਥ ਗੁਫ਼ਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾੜ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਛੇਲ ਵਿਖੇ ਕਾਲੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾੜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਾਂਗੀ, ਮਨੀ ਮਹੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਦਰਵਾਹ (ਇੱਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਧ ਦੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ) ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਰਾਮਨਗਰ ਅਤੇ ਚੇਨਾਨੀ ਵੀ ਗਏ।ਸੇਰ ਮੰਜਲਾ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਗਨ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸੇਰ ਮੰਜਲਾ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਮਰਦਾਨੇ ਦੀ ਰਬਾਬ ਹੈ ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੈਸ਼ਨੋ ਦੇਵੀ, ਪੀਰ ਖੋ, ਬਾਹੂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਪੁਰਮੰਡਲ, ਮਾਨਸਰ, ਜਸਰੋਟਾ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਪਿਛੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ।
ਲਦਾਖ ਵਿਚ
ਡਾ: ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਚੀਨ ਦੇ ਨਾਨਕਿੰਗ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਸਿੰਕਿਆਂਗ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚੌਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਿਦਉਲਾ ਚੌਕੀ ਰਾਹੀਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ। (ਕੋਹਲੀ:ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਆਫ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ:128)ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲਦਾਖ ਭਾਗ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ਗਾਰ ਤੇ ਯਾਰਕੰਦ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਕੁਰਮ ਦਰਰਾ ਲੰਘ ਕੇ ਆਏ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸੰਨ 1517 ਵਿਚ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਆਏ।ਡਾ: ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਨਸਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਚੁਸ਼ੂਲ ਦਰਰੇ ਰਾਹੀਂ ਲਦਾਖ ਆਏ ਜੋ ਯਾਤਰਾ ਸਬੰਧੀ ਯਾਦਗੀਰੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਸਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਗੋਰਤੋਕ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾ ਗਾਰੂ ਸੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਰੁਡੋਕ ਅਤੇ ਪਾਨਸਿੰਗ ਝੀਲ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਮੋਜੂਦਾ ਚਸੂਲ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਆ ਗਏ।(ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੰ: ਜਨਮਸਾਖੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਪੰਨਾ 107)।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਚਸ਼ੂਲ ਤੋਂ ਉਪਸ਼ੀ ਨਾਮ ਦੇ ਨਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਪਹੁੰਚੇ ।ਉਪਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵੀਹ ਮੀਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਾਰੂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਿੰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਹਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।(ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ) ਏਥੇ ਕੋਈ ਗੁਰਦਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ।ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨਾਲ ਹੀ ਲਦਾਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੇਮਸ ਗੁੰਫਾ ਹੈ। ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਗੋਸ਼ਟੀਆ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਹੇਮਸ ਵਿਚ ਕਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੁੰਫਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। (ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ) ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਤਿੱਬਤ ਤੋਂ ਲਦਾਖ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਈ ਬੋਧ ਮੱਠਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਥਾਂ ਪਹੰਚਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਉਤਸਵ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਿਸ਼ੀਆਂ, ਮੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਲੱਦਾਖ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦਮਚੋਕ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਸ ਐਸ ਕੋਹਲੀ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ), ਮੈਕਾਲਿਫ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫੇਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਤ ਰਸਤਾ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਡਾ: ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ "ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਹ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਲੱਦਾਖ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੱਥਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਾਤਨ ਸਾਹਿਬ) ਹਨ। ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਕਰਦੂ ਅਤੇ ਗਿਲਗਿਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਰਮੁਖ ਗੰਗਾ, ਕਾਰਗਿਲ, ਦਰਾਸ, ਅਮਰਨਾਥ, ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਆ ਗਏ।ਸਕਰਦੂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਨਾਨਕ ਪੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਲੰਦਰ ਗੌਂਸ ਬੁਖਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਹਕੀਮ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੌਂਸ ਬੁਖਾਰੀ ਅਤੇ ਹਕੀਮ ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਗਏ। ਕਾਰਗਿਲ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚਰਨ ਕੰਵਲ ਸਾਹਿਬ ਹੈ।ਓੇਧਰ ਦੇ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮੁਖ ਗੰਗਾ ਵੀ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਪਰਬਤ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਨੇ ਅਵੰਤੀਪੁਰਾ, ਬੀਜiਬਹਾਰਾ, ਅਨੰਤਨਾਗ ਅਤੇ ਮਟਨ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਵੀ ਗਏ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕ ਨੇ ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਡਤ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛੇ ਅਤੇ ਪਰ ਮਿਲੇ ਜਵਾਬਾਂ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਖੀਰ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਡਿੱਗਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ।ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾਸ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।
ਮਟਨ ਵਿਖੇ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅਮਰਨਾਥ ਗੁਫ਼ਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾੜ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਛੇਲ ਵਿਖੇ ਕਾਲੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾੜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਾਂਗੀ, ਮਨੀ ਮਹੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਦਰਵਾਹ (ਇੱਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਧ ਦੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ) ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਰਾਮਨਗਰ ਅਤੇ ਚੇਨਾਨੀ ਵੀ ਗਏ।ਸੇਰ ਮੰਜਲਾ ਰਾਮਨਗਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਗਨ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸੇਰ ਮੰਜਲਾ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਮਰਦਾਨੇ ਦੀ ਰਬਾਬ ਹੈ ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੈਸ਼ਨੋ ਦੇਵੀ, ਪੀਰ ਖੋ, ਬਾਹੂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਪੁਰਮੰਡਲ, ਮਾਨਸਰ, ਜਸਰੋਟਾ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਪਿਛੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ।
ਲਦਾਖ ਵਿਚ
ਡਾ: ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਚੀਨ ਦੇ ਨਾਨਕਿੰਗ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਸਿੰਕਿਆਂਗ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚੌਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਿਦਉਲਾ ਚੌਕੀ ਰਾਹੀਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ। (ਕੋਹਲੀ:ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਆਫ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ:128)ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲਦਾਖ ਭਾਗ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ਗਾਰ ਤੇ ਯਾਰਕੰਦ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਕੁਰਮ ਦਰਰਾ ਲੰਘ ਕੇ ਆਏ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸੰਨ 1517 ਵਿਚ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਆਏ।ਡਾ: ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਨਸਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਚੁਸ਼ੂਲ ਦਰਰੇ ਰਾਹੀਂ ਲਦਾਖ ਆਏ ਜੋ ਯਾਤਰਾ ਸਬੰਧੀ ਯਾਦਗੀਰੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਸਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਗੋਰਤੋਕ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾ ਗਾਰੂ ਸੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਰੁਡੋਕ ਅਤੇ ਪਾਨਸਿੰਗ ਝੀਲ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਮੋਜੂਦਾ ਚਸੂਲ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਲਦਾਖ ਵਿਚ ਆ ਗਏ।(ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੰ: ਜਨਮਸਾਖੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਪੰਨਾ 107)।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਚਸ਼ੂਲ ਤੋਂ ਉਪਸ਼ੀ ਨਾਮ ਦੇ ਨਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਪਹੁੰਚੇ ।ਉਪਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵੀਹ ਮੀਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਾਰੂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਿੰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਹਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।(ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ) ਏਥੇ ਕੋਈ ਗੁਰਦਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ।ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨਾਲ ਹੀ ਲਦਾਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੇਮਸ ਗੁੰਫਾ ਹੈ। ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਗੋਸ਼ਟੀਆ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਹੇਮਸ ਵਿਚ ਕਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੁੰਫਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। (ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ) ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਤਿੱਬਤ ਤੋਂ ਲਦਾਖ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਈ ਬੋਧ ਮੱਠਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਥਾਂ ਪਹੰਚਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਉਤਸਵ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
