- Jan 3, 2010
- 1,254
- 424
- 80
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ: ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਢਾਲ
ਕਰਨਲ ਡਾ.ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਢਲਦੀ ਤਾਕਤ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਅਧੀਨਤਾ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਹੈ ਹੀ ਸੀ; ਮਾਨਸਿਕ ਅਧੀਨਤਾ ਵੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾਰ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ ਭਾਵ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣੇ ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 1669 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ‘ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਢਾਹ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।’ 'ਪਿਛਲੇ 10-12 ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹਰ ਬੁੱਤ-ਘਰ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ, ਢਾਹ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ’, (ਮਾਸਰ-ਇ-ਆਲਮਗੀਰੀ, 81) । ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਕਿ ‘ਲਾਹਨਤੀ ਹਿੰਦੂ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ’ । (ਆਈ-ਅਬੂਲ-ਹਸਨ, 202)
ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਫਰਜ਼ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਾਚਣ ਲਈ ਤੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸਰਵ ਉਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ । (ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਐਨ, ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, 267)
ਕੋਈ ਵੀ ਬੋਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਬੋਲਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਜੀਭ ਕੱਟਣੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ । ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਵਾਧੇ ਸਦਕਾ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।. ਇਹ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ (1921-1675) ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁiਣਆਂ-ਜਾਣਿਆਂ-ਸਮਝਿਆ ਬਲਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ।
1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ, ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਵਿਚ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਮ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦੁਰੀ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪਰਪੱਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ।
ਮਾਰਚ 1965 ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨੌਵਾਂ ਗੁਰੂ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਐਲਾਨ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ (ਵਣਜਾਰਾ) ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਬਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ 1000 / - ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ, 30 ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ, ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ' ਸ਼ਬਦ ਕਹਿ ਕੇ ਨਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਕਾਲਾ ਸੀ। ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਬਚ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ-ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਕਾਲਾ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਐਲਾਨ ਰਹੇ ਸਨ ।
ਜਦ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਏਨੀ ਲੰਬੀ ਪੰਗਤ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ। ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ । ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਜਹਾਜ਼ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਸੀ?" ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਉਸਨੇ ਛੱਤ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, "ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ" (ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ।) ਫਿਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਪਰਵਾਣ ਕਰ ਲਿਆ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡ ਮਾਖੋਵਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਥੇ ਹੀ ਉਹ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਯੂ ਪੀ, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ। "ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਾਹਿਂ ਨਾ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ"। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਪੰਨਾ 1427) "ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।"
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।. ਜਿਥੇ ਵੀ ਉਹ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸੰਧੀ ਕਰਵਾਕੇ ਦੋਨਾਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਵਾਈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਡੁਬਦੀ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਇਕ ਚਾਨਣ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੋੜ ਤੇ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਨਾਸ਼ ਹੋਣਾ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ,. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਇਕ ਉਮੀਦ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਿਤੀ।
ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ (1671-1675), ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ (ਬਮਜ਼ਈ, ਪੀ.ਐਨ.ਕੇ., ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਪੰਨਾ 31) ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੰਡਿਤ ਮੱਟਨ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ 16 ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਗਾਥਾ ਬਿਆਨੀ। ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ “ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁਧ ਅਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਕੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਵਾਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੁੰ ਹੋਰ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਤਾਂ ਆਪ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰiਆਦੀ ਹੋਏ ਹਾਂ”। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਵੀ ਉਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਸੁਣਕੇ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਬੋਲ ਉਠੇ, “ਪਿਤਾ ਜੀ! ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਕਾਰਜ ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?”
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਅਤੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਇਨ੍ਹਂਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਗੇ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਗਈ। ਉਸੁ ਨੇ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਸਮਝ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਇਤਲਾਹ ਦੇ ਦਿਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਉਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆੲਆ ਹੋiਆ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਦੀ ਆਸਾਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਤੋਂ ਆਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ। (ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ, ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ)। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ, ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ, ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਸਕਣ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਆਪ ਹੀ ਚੱਲ ਪਏ ਪਰ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਸੀ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜੇ ਗਏ।ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਲੁਭਾਇਆ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕੰਮ ਇਤਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਤਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ. ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਜਾਂ ਲੁਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਜੇ ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ।ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣਾ ਹੀ ਸਹੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਤਾਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ।ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਹਥਿਆਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸ਼ਬਦ "ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਹਿ, ਨਾ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ" ਦਾ ਅਸਲ ਗਰੂ ਜੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ।ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੇ ਉਹ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ 10 ਨਵੰਬਰ 1675 ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਜਿਸਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਸਨ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਰਪਤ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ (ਘਰਬਾਰੀ) ਵੀ ਸਨ। ।1॥ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚਿਰਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਪਣੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੋਫਾੜ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡਰ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਦੋ ਤਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਭਰਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
(ਅਰਧੋ ਅਰਧ ਚਿਰੈ ਸੁ ਦਾਰਾ। ਪਰਯੋ ਪਿਰਥੀ ਪਾਰਿ ਹੋਇ ਦੋਫਾਰਾ। ਦੋਨਹੁ ਤਨ ਤੇ ਜਪੁਜੀ ਪਦੈ॥ ਹਰਤ ਸਭ ਕੇ ਅਚਰਜ ਬਧੈ॥)।2॥
ਮੈਕਾਲਫ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ "ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਵੇਰ-ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਚੁੱਪ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਾਠ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।"।3॥
ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤਸੀiਹਆਂ ਤੋਂ ਡਰੇ ਜਾਂ ਝੁਕੇ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ: "ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰੋ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰੋ" ਜਲਦੀ ਹੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। (ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ, ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ)।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਜਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਲੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਬਰਾਂ ਵਰਗੀ ਚੁੱਪ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਦੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਤੁਸੀਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋਏ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੈ." ।4॥
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਰਬਾਰੀ ਅੱਗ-ਬਬੂਲੇ ਹੋ ਗਏ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਰਿਹਾ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਜਾਪ ਉਦੋਂ ਤਕ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਨਾ ਲਵੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਕਰਾਮਾਤ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਦੇ ਭਰਾ ਸਤੀ ਦਾਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ. ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਪਾਹ ਬੰਨ੍ਹੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਵੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤਕ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਜਦ ਤਕ ਰਾਖ ਨਹੀ ਬਣ ਗਏ ।
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਜ਼ੀ ਅਬੂਲ ਵਹਾਬ ਬੋਹਰਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜਚਿੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਡਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਸ਼ਾਤੀ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਬੋਹਰਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਜਾਂ ਕਰਾਮਾਤ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਛੱਡਾਂਗਾ।" ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਬੋਲਿਆ, “ਧਰ ਪਾਈਏ ਧਰਮ ਨਾ ਛੋਡੀਏ”। ”ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਉਠਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਈ ਸੀਨ ਉਸ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਗੱਡਿਆਂ ਦੀ ਉਡਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਧੜ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਏ। ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਿਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਧੀ ਵਤ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੈ ਗਏ।
ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, “ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ। ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮiਹ ਸਾਕਾ। ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨ ਕੀਆ। ਸੀਸ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰੜ ਨ ਦੀਆ”। (ਉਹ ਤਿਲਕ ਅਤੇ ਜੰਝੂ ਦਾ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਯੁਗ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ. ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਬਚਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟੇ। "ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਵੱਡਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਸੀ।ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਤਾਕਤ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰੋiਕਆ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੋੜ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਢਾਲ ਬਣ ਗਈ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ,’ ਅਬ ਕੀ ਕਹੂੰ ਨਾ ਤਬ ਕੀ। ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸੀਸ ਨਾ ਦੇਤੇ ਸੁਨਤ ਹੋਤੀ ਸਭ ਕੀ” ਜੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਨਤ ਹੋਣੀ ਸੀ।'
________________________________________
।1॥ ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਭਾਈ, ਗੁਰਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ, ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪਟਿਆਲਾ, 1930,.
।2॥ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਈ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ, ਕੈਥਲ, 1843, ਰਾਸ਼ੀ 12, ਅਨਸੂ 55: 45-47 ਪ.4432
।3॥: ਮੈਕਾਲਫ਼, ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਭਾਗ ਚੌਥਾ, ਪੰਨਾ 8282.
।4॥ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ, ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ ਪਟਿਆਲਾ, 1970, ਪੰਨਾ 724-725
ਕਰਨਲ ਡਾ.ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਢਲਦੀ ਤਾਕਤ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਅਧੀਨਤਾ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਹੈ ਹੀ ਸੀ; ਮਾਨਸਿਕ ਅਧੀਨਤਾ ਵੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾਰ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ ਭਾਵ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣੇ ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 1669 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ‘ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਢਾਹ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।’ 'ਪਿਛਲੇ 10-12 ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹਰ ਬੁੱਤ-ਘਰ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ, ਢਾਹ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ’, (ਮਾਸਰ-ਇ-ਆਲਮਗੀਰੀ, 81) । ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਕਿ ‘ਲਾਹਨਤੀ ਹਿੰਦੂ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ’ । (ਆਈ-ਅਬੂਲ-ਹਸਨ, 202)
ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਫਰਜ਼ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਾਚਣ ਲਈ ਤੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸਰਵ ਉਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ । (ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਐਨ, ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, 267)
ਕੋਈ ਵੀ ਬੋਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਬੋਲਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਜੀਭ ਕੱਟਣੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ । ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਵਾਧੇ ਸਦਕਾ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।. ਇਹ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ (1921-1675) ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁiਣਆਂ-ਜਾਣਿਆਂ-ਸਮਝਿਆ ਬਲਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ।
1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ, ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਵਿਚ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਮ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦੁਰੀ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪਰਪੱਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ।
ਮਾਰਚ 1965 ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨੌਵਾਂ ਗੁਰੂ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਐਲਾਨ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ (ਵਣਜਾਰਾ) ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਬਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ 1000 / - ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ, 30 ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ, ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ' ਸ਼ਬਦ ਕਹਿ ਕੇ ਨਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਕਾਲਾ ਸੀ। ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਬਚ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ-ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਕਾਲਾ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਐਲਾਨ ਰਹੇ ਸਨ ।
ਜਦ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਏਨੀ ਲੰਬੀ ਪੰਗਤ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ। ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ । ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੋਹਰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਜਹਾਜ਼ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਸੀ?" ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ । ਉਸਨੇ ਛੱਤ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, "ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ" (ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ।) ਫਿਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੌਰ' ਤੇ ਪਰਵਾਣ ਕਰ ਲਿਆ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡ ਮਾਖੋਵਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਥੇ ਹੀ ਉਹ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਯੂ ਪੀ, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ। "ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਾਹਿਂ ਨਾ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ"। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਪੰਨਾ 1427) "ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।"
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।. ਜਿਥੇ ਵੀ ਉਹ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸੰਧੀ ਕਰਵਾਕੇ ਦੋਨਾਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰਵਾਈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਡੁਬਦੀ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਇਕ ਚਾਨਣ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੋੜ ਤੇ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਨਾਸ਼ ਹੋਣਾ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ,. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਵਜੋਂ ਇਕ ਉਮੀਦ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਿਤੀ।
ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ (1671-1675), ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ (ਬਮਜ਼ਈ, ਪੀ.ਐਨ.ਕੇ., ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਪੰਨਾ 31) ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੰਡਿਤ ਮੱਟਨ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ 16 ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਗਾਥਾ ਬਿਆਨੀ। ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ “ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਚਮਤਕਾਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁਧ ਅਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਕੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਵਾਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੁੰ ਹੋਰ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਤਾਂ ਆਪ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰiਆਦੀ ਹੋਏ ਹਾਂ”। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਵੀ ਉਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਸੁਣਕੇ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਬੋਲ ਉਠੇ, “ਪਿਤਾ ਜੀ! ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਕਾਰਜ ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?”
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਅਤੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਦੇ ਇਨ੍ਹਂਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਗੇ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਇਫਤਿਖਾਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਗਈ। ਉਸੁ ਨੇ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਸਮਝ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਇਤਲਾਹ ਦੇ ਦਿਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਉਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆੲਆ ਹੋiਆ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਦੀ ਆਸਾਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਤੋਂ ਆਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ। (ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ, ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ)। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ, ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ, ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਸਕਣ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਆਪ ਹੀ ਚੱਲ ਪਏ ਪਰ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਸੀ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜੇ ਗਏ।ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਜੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਲੁਭਾਇਆ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਕੰਮ ਇਤਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਤਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ. ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਜਾਂ ਲੁਭਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਜੇ ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ।ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣਾ ਹੀ ਸਹੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਤਾਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ।ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਹਥਿਆਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸ਼ਬਦ "ਭੈ ਕਾਹੂ ਕੋ ਦੇਤ ਨਹਿ, ਨਾ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ" ਦਾ ਅਸਲ ਗਰੂ ਜੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ।ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੇ ਉਹ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ 10 ਨਵੰਬਰ 1675 ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਜਿਸਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਸਨ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਰਪਤ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ (ਘਰਬਾਰੀ) ਵੀ ਸਨ। ।1॥ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚਿਰਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਪਣੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੋਫਾੜ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡਰ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਦੋ ਤਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਭਰਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
(ਅਰਧੋ ਅਰਧ ਚਿਰੈ ਸੁ ਦਾਰਾ। ਪਰਯੋ ਪਿਰਥੀ ਪਾਰਿ ਹੋਇ ਦੋਫਾਰਾ। ਦੋਨਹੁ ਤਨ ਤੇ ਜਪੁਜੀ ਪਦੈ॥ ਹਰਤ ਸਭ ਕੇ ਅਚਰਜ ਬਧੈ॥)।2॥
ਮੈਕਾਲਫ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ "ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਵੇਰ-ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਚੁੱਪ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਾਠ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।"।3॥
ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਤਸੀiਹਆਂ ਤੋਂ ਡਰੇ ਜਾਂ ਝੁਕੇ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹੁਕਮ: "ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰੋ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰੋ" ਜਲਦੀ ਹੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। (ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ, ਸੀਅਰ-ਉਲ-ਮੁਤਾਖਰੀਨ)।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਜਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੇਲੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਬਰਾਂ ਵਰਗੀ ਚੁੱਪ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਦੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਤੁਸੀਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋਏ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੈ." ।4॥
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਰਬਾਰੀ ਅੱਗ-ਬਬੂਲੇ ਹੋ ਗਏ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਰੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਰਿਹਾ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਜਾਪ ਉਦੋਂ ਤਕ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਨਾ ਲਵੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਕਰਾਮਾਤ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਦੇ ਭਰਾ ਸਤੀ ਦਾਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ. ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਪਾਹ ਬੰਨ੍ਹੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਵੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤਕ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਜਦ ਤਕ ਰਾਖ ਨਹੀ ਬਣ ਗਏ ।
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਜ਼ੀ ਅਬੂਲ ਵਹਾਬ ਬੋਹਰਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜਚਿੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਡਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਸ਼ਾਤੀ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਬੋਹਰਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਜਾਂ ਕਰਾਮਾਤ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਛੱਡਾਂਗਾ।" ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਬੋਲਿਆ, “ਧਰ ਪਾਈਏ ਧਰਮ ਨਾ ਛੋਡੀਏ”। ”ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਉਠਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਈ ਸੀਨ ਉਸ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਗੱਡਿਆਂ ਦੀ ਉਡਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਧੜ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਏ। ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਿਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਧੀ ਵਤ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੈ ਗਏ।
ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, “ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ। ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮiਹ ਸਾਕਾ। ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨ ਕੀਆ। ਸੀਸ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰੜ ਨ ਦੀਆ”। (ਉਹ ਤਿਲਕ ਅਤੇ ਜੰਝੂ ਦਾ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਯੁਗ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ. ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਬਚਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟੇ। "ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਵੱਡਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਸੀ।ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਤਾਕਤ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰੋiਕਆ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੋੜ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਢਾਲ ਬਣ ਗਈ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ,’ ਅਬ ਕੀ ਕਹੂੰ ਨਾ ਤਬ ਕੀ। ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸੀਸ ਨਾ ਦੇਤੇ ਸੁਨਤ ਹੋਤੀ ਸਭ ਕੀ” ਜੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਨਤ ਹੋਣੀ ਸੀ।'
________________________________________
।1॥ ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਭਾਈ, ਗੁਰਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ, ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪਟਿਆਲਾ, 1930,.
।2॥ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਈ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ, ਕੈਥਲ, 1843, ਰਾਸ਼ੀ 12, ਅਨਸੂ 55: 45-47 ਪ.4432
।3॥: ਮੈਕਾਲਫ਼, ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਭਾਗ ਚੌਥਾ, ਪੰਨਾ 8282.
।4॥ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ, ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ ਪਟਿਆਲਾ, 1970, ਪੰਨਾ 724-725
