Punjabi ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ

[dalvinder45]

ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

ਡੀਨ ਰਿਸਰਚ (ਰਿ)
ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਰੀ ਹੈ ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। । ਫਿਲਾਸਫੀ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ (ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਐਨ) ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕੋ ਜਾਂ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਦੇ-ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਨਤਮ ਥਿਊਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ, ਬਿਗ ਬੈਂਗ ਥਿਊਰੀ, ਸਟੇਡੀ ਸਟੇਟ ਥਿਊਰੀ ਆਦਿ, ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਖਾਮੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪੁਰਾਤਨ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਿਆਨ ਨੇ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ, ਬਾਈਬਲ (ਈਸਾਈ), ਕੁਰਾਨ (ਇਸਲਾਮ), ਵੇਦ (ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ) ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ (ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਗ੍ਰੰਥ) ਵਰਗੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਇਹਨਾਂ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਲਬਰਟ ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਅਤੇ ਨੀਲਜ਼ ਬੋਹਰ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬੋਹਰ ਦੇ ਇਸ ਸਮੀਕਰਨ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਕੁਆਂਟਮ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਆਇਨਸਟਾਈਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: "ਰੱਬ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨਾਲ ਸਾਰਪਾਸਾ ਨਹੀਂ ਖੇਡਦਾ।“ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬੋਹਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ. “ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਬੰਦ ਕਰੋ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ,” ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਦੋ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਬ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਿਲ ਜੁਲ ਕੇ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਲਕਿ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਧਰਮ ਨਿਰੀਖਣ-ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੋਵੇਗਾ; ਮਿਥਿਹਾਸਿਕ ਕਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਰੱਬ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਾਲੇ ਸਬੰਧ ਹੋਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੂੜ-ਪ੍ਰਚਾਰ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਬੇਸਮਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸੋਚ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ, ਮਤਭੇਦ, ਝਗੜੇ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ੁਧ ਸਾਂਝੀ ਸੋਚ ਹੂੰਝ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਵੇਗੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕਮੁੱਠ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। (ਵਿਰਕ 2012 ਵਿੱਚ ਕਪਾਨੀ, ਪੀ. 8)

ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੋ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਹਨ: ਇਕ ਪੱਖ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਈਸਾਈਅਤ 'ਦੀ ਬਹਿਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ । ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਇਸ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ। (ਸਿੰਘ, 2009) ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਕੁਝ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਈਸਾਈਆਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਬਾਈਬਲ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਬੁਰਾ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵੇਂ ਹਨ। ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਧਰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਇੱਕ ਅਲੌਕਿਕ ਜੀਵ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮਾਨਵ-ਰੂਪ ਜੀਵ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ , ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖਾਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਫਜ਼ੂਲ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਭੁਲਾਵੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਭਵਿਖ ਕੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਗੁਰਦੁਅਰਿਆ ਦੇ ਝਗੜੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ, ਕੇਵਲ ਦੁਨਿਆਵੀ ਝੰਝਟਾਂ ਤੌਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ, ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ।ਮੁਕਤੀ ਕਿਰਪਾ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਨੁਭਵ ਦੁਆਰਾ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਇਹੋ ਵਿਗਿਆਨ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਵੇਗਾ. ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ।ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਵੱਲ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿਚ ਸੱਚਾ ਤੇ ਖਰਾ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ:

ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਅ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਗ੍ਰੰਥ ਤਰਕ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰੱਬ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਮੋੜਦੇ। ਉਹ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਅਥਾਹ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੋ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਥਾਹ ਹਨ। "ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ." ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸੱਚ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਨੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਤਕਨੀਕੀ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ (ਕਪਾਨੀ ਇਨ ਵਿਰਕ 2012, ਪੰਨਾ 9)। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਖੋਜ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਖੋਜਕਰਤਾ ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ-ਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸੱਚ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਪੜਤਾਲ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ। ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ-ਭਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ, ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਡਾ: ਐਚਐਸ ਵਿਰਕ, ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ, ਡਾ: ਡੀ.ਪੀ. ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪਾਨੀ, ਡਾ: ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ (ਭਾਈ), ਡਾ: ਧੀਰ, ਡਾ: ਸੁਖਰਾਜ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ, ਡਾ: ਡੀਐਸ ਚਾਹਲ, ਡਾ: ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਡਾ: ਆਈ.ਜੇ. ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਚਾਹਲ ਤੇ ਹੋਰ; ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਝੁਕਾਅ ਵਾਲੇ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਖੌਜੀ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸਿੱਖ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ।

ਡਾ: ਮਹਾਜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕੁਦਰਤੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਬਾਰੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿਹੜੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾ: ਸੁਖਰਾਜ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਅਤੇ ਡਾ: ਆਈ ਜੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਡਾ: ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਕਿਹਾ: “ਵਿਗਿਆਨ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਤੱਤ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੱਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਅਸਲ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਧਰਮ ਦਾ ਧੁਰਾ ਰੱਬ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਹਨ ਜਿਸਦੀ ਖੋਜ ਮੌਜੂਦਾ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਲ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜਣ ਲਈ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਾਰ ਹੈ (ਵਿਰਕ ਵਿੱਚ ਢਿੱਲੋਂ, 2012, ਪ.12)।

ਕਾਰਲ ਸੀਗਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਹੈ"। ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਅਜਿਹਾ ਧਰਮ ਉਭਰੇਗਾ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਲਈ ਸੱਚ ਦਾ ਚਾਨਣ ਹੈ ਜੋ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੁਆਰਾ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, "ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਉਸਤਤਿ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ" (ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ: 1163)।

ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਖੋਜੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨੈ। ਡਾ: ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ/ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਅਸਲ ਨਿਰੀਖਣ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਰੱਬ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਟੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, “ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਤੱਤ ਤੋਂ ਭਟਕ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ਡਾ: ਆਈ.ਜੇ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਰਕ ਕੀਤਾ ਕਿ, “ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। …ਆਖਰਕਾਰ, ਸਾਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਖੇਤਰ ਪੂਰਕ ਹਨ ਪਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ”। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਇੱਕੋ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। (ਸਿੰਘ ਆਈਜੇ, ਵਿਰਕ 2012 ਵਿੱਚ, ਪੰਨਾ 14) ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸ੍ਰੂੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮਬੰਧਾ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਵਲੋਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਹਨ।

ਜੋ ਸਵਾਲ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹੱਦਾਂ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ।

ਏਥੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਰਜਣ ਕਿਰਿਆ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਵਜੋਂ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ।

ਉਸ ਨੇ ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਆਰਭ ਇੱਕ ਬੋਲੋਂ ਕੀਤਾ ।ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਦਰਿਆਉ ਵਗ ਤੁਰੇ।

ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਏਕੋ ਕਵਾਉ ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਏ ਲਖ ਦਰੀਆਉ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 93)

ਓਅੰਕਾਰਿ ਉਤਪਾਤੀ ॥ ਕੀਆ ਦਿਨਸੁ ਸਭ ਰਾਤੀ ॥ ਵਣੁ ਤ੍ਰਿਣੁ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਪਾਣੀ ॥ ਚਾਰਿ ਬੇਦ ਚਾਰੇ ਖਾਣੀ ॥ ਖੰਡ ਦੀਪ ਸਭਿ ਲੋਆ ॥ ਏਕ ਕਵਾਵੈ ਤੇ ਸਭਿ ਹੋਆ ॥ 1 ॥ ਕਰਣੈਹਾਰਾ ਬੂਝਹੁ ਰੇ ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਮਿਲੈ ਤ ਸੂਝੈ ਰੇ ॥ 1 ॥ ਮਾਰੂ ਮਹਲਾ 5 ਘਰੁ 4, 1003)

ਉਸ ਨੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਹੀ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਸੱਪ ਆਦਿ ਰਚੇ।ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਹੀ ਬਨਸਪਤਿ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਉਪਜੇ ।ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਹੀ ਪੌਣ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਾਰਸ਼ ਵਾਲੇ ਬੱਦਲ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਭੂ ਮੰਡਲ ਰਚੇ।ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਿਰਜੇ।ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਹੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਭੂ ਖੰਡ, ਚੰਦ ਸੂਰਜ, ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼ ਬਣਾਏ।

ਕਈ ਕੋਟਿ ਪੰਖੀ ਸਰਪ ਉਪਾਏ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਪਾਥਰ ਬਿਰਖ ਨਿਪਜਾਏ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਪਵਣ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਦੇਸ ਭੂ ਮੰਡਲ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਸਸੀਅਰ ਸੂਰ ਨਖੑਤ੍ਰ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਦੇਵ ਦਾਨਵ ਇੰਦ੍ਰ ਸਿਰਿ ਛਤ੍ਰ ॥ ਸਗਲ ਸਮਗ੍ਰੀ ਅਪਨੈ ਸੂਤਿ ਧਾਰੈ ॥ ਨਾਨਕ ਜਿਸੁ ਜਿਸੁ ਭਾਵੈ ਤਿਸੁ ਤਿਸੁ ਨਿਸਤਾਰੈ ॥ 3 ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275-276)

ਕਈ ਕੋਟਿ ਖਾਣੀ ਅਰੁ ਖੰਡ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਅਕਾਸ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 276)

ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ।

ਨਾਨਕ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਭਿ ਰਚੀ ਬਹੁ ਬਿਧਿ ਅਨਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ॥ 1 ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275)

ਰੰਗੀ ਰੰਗੀ ਭਾਤੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਜਿਨਸੀ ਮਾਇਆ ਜਿਨਿ ਉਪਾਈ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 6)

ਸਿਰਜਣ ਕਰਕੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ

ਕਈ ਜੁਗਤਿ ਕੀਨੋ ਬਿਸਥਾਰ ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275)

ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਣਗਿਣਤ ਲਹਿਰਾਂ ਬਣ ਬਣ ਫੈਲਦਾ ਗਿਆ। ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਰਚਣ ਦੇ ਰੰਗ ਕਹੇ ਨਹੀ ਜਾ ਸਕਦੇ।ਸਦਾ ਅਟੱਲ ਅਵਿਨਾਸ਼ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰਿਆ ਵਿੱਚ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਮੱਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪਸਰਿਓ ਆਪਿ ਹੋਇ ਅਨਤ ਤਰੰਗ ॥ ਲਖੇ ਨ ਜਾਹਿ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਕੇ ਰੰਗ ॥ ਜੈਸੀ ਮਤਿ ਦੇਇ ਤੈਸਾ ਪਰਗਾਸ ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਕਰਤਾ ਅਬਿਨਾਸ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275)

ਇਹ ਪਸਾਰਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਸਰਿਆ ਕਈ ਵਾਰ ਪਸਰਿਆ ਹੈ ।ਅਰਬਾਂ ਖਰਬਾਂ ਜੀਵ ਜੰਤ ਉਨੇ ਪੈਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਅ ਨਾਲ ਸਿਰਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸਿਰਜ ਕੇ ਅਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਏ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਸਿਰਜਿਆ ਇਸ ਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ।ਇਹ ਸਭ ਪਸਾਰੇ ਕਰਨ ਵਲੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਦਲਾਉ ਨਹੀਂ ਅਇਆ ਤੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਸਥਿਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।

ਕਈ ਬਾਰ ਪਸਰਿਓ ਪਾਸਾਰ ॥ ਸਦਾ ਸਦਾ ਇਕੁ ਏਕੰਕਾਰ ॥ ਕਈ ਕੋਟਿ ਕੀਨੇ ਬਹੁ ਭਾਤਿ ॥ ਪ੍ਰਭ ਤੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਭ ਮਾਹਿ ਸਮਾਤਿ ॥ ਤਾ ਕਾ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਨੈ ਕੋਇ ॥ ਆਪੇ ਆਪਿ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਭੁ ਸੋਇ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 276)

ਉਸਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਜਹਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬਣ ਰੂਹਾਂ ਭਰੀਆਂ।

ਸਸੈ ਸਭੁ ਜਗੁ ਸਹਜਿ ਉਪਾਇਆ ਤੀਨਿ ਭਵਨ ਇਕ ਜੋਤੀ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 930)

ਜਦੋਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਸਮੇਂ, ਮਿਤੀ, ਦਿਨ, ਰੁੱਤ, ਮਹੀਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ? ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ:

ਕਵਣੁ ਸੁ ਵੇਲਾ ਵਖਤੁ ਕਵਣੁ ਕਵਣੁ ਥਿਤਿ ਕਵਣੁ ਵਾਰ।।ਕਵਣਿ ਸਿ ਰੁਤੀ ਮਾਹੁ ਕਵਣੁ ਜਿਤ ਹੋਆ ਆਕਾਰੁ।।ਵੇਲ ਨ ਪਾਈਆ ਪੰਡਤੀ ਜਿ ਹੋਵੈ ਲੇਖੁ ਪਰਾਣੁ ।।ਵਖਤੁ ਨ ਪਾਇਓ ਕਾਦੀਆ ਜਿ ਲਿਖਨਿ ਲੇਖੁ ਕੁਰਾਣੁ ।।ਥਿਤਿ ਵਾਰੁ ਨ ਜੋਗੀ ਜਾਣੈ ਰੁਤਡ ਮਾਹੁ ਨਾ ਕੋਈ।। ਜਾ ਕਰਤਾ ਸਿਰਠੀ ਕਉ ਸਾਜੇ ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਸੋਈ।।(ਜਪੁਜੀ ਪਉੜੀ 21 ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 4-5)

ਕੋਈ ਵੀ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ (ਯੋਗੀ) ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਤਾਰੀਖ, ਦਿਨ, ਰੁੱਤ, ਮਹੀਨਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਕਦਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਰੱਬ ਆਪ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ

ਨਾਨਕ ਕਰਤੇ ਕੀ ਜਾਨੈ ਕਰਤਾ ਰਚਨਾ ॥ 2 ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275)

ਕਰਣ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਭੁ ਏਕੁ ਹੈ ਦੂਸਰ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥ ਨਾਨਕ ਤਿਸੁ ਬਲਿਹਾਰਣੈ ਜਲਿ ਥਲਿ ਮਹੀਅਲਿ ਸੋਇ ॥ 1 ॥

ਅਸਟਪਦੀ ॥ ਕਰਨ ਕਰਾਵਨ ਕਰਨੈ ਜੋਗੁ ॥ ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਹੋਗੁ ॥ ਖਿਨ ਮਹਿ ਥਾਪਿ ਉਥਾਪਨਹਾਰਾ ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 275)

ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਜਾਂ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ:

ਅੰਤੁ ਨਹੀ ਕਿਛੁ ਪਾਰਾਵਾਰਾ ॥(ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 276-277)

ਰਚਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁਝ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕੁਝ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ।

ਆਪੇ ਕਰਨ ਕਰਾਵਨ ਜੋਗੁ ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਫੁਨਿ ਹੋਗੁ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ, 275)

ਹੁਕਮੇ ਧਾਰਿ ਅਧਰ ਰਹਾਵੈ ॥ ਹੁਕਮੇ ਉਪਜੈ ਹੁਕਮਿ ਸਮਾਵੈ ॥ ਹੁਕਮੇ ਊਚ ਨੀਚ ਬਿਉਹਾਰ ॥ ਹੁਕਮੇ ਅਨਿਕ ਰੰਗ ਪਰਕਾਰ ॥ ਕਰਿ ਕਰਿ ਦੇਖੈ ਅਪਨੀ ਵਡਿਆਈ ॥ ਨਾਨਕ ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਈ ॥ 1 ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਮਾਨੁਖ ਗਤਿ ਪਾਵੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਤਾ ਪਾਥਰ ਤਰਾਵੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਬਿਨੁ ਸਾਸ ਤੇ ਰਾਖੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਤਾ ਹਰਿ ਗੁਣ ਭਾਖੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ਤਾ ਪਤਿਤ ਉਧਾਰੈ ॥ ਆਪਿ ਕਰੈ ਆਪਨ ਬੀਚਾਰੈ ॥ ਦੁਹਾ ਸਿਰਿਆ ਕਾ ਆਪਿ ਸੁਆਮੀ ॥ ਖੇਲੈ ਬਿਗਸੈ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ॥ ਜੋ ਭਾਵੈ ਸੋ ਕਾਰ ਕਰਾਵੈ ॥ਨਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਅਵਰੁ ਨ ਆਵੈ ॥ 2 ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 276-277)

ਕਹੁ ਮਾਨੁਖ ਤੇ ਕਿਆ ਹੋਇ ਆਵੈ ॥ ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਕਰਾਵੈ ॥ ਇਸ ਕੈ ਹਾਥਿ ਹੋਇ ਤਾ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਲੇਇ ॥ ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਕਰੇਇ ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 276-277)

ਅੰਤੁ ਨ ਸਿਫਤੀ ਕਹਣਿ ਨ ਅੰਤੁ ॥ ਅੰਤੁ ਨ ਕਰਣੈ ਦੇਣਿ ਨ ਅੰਤੁ ॥ ਅੰਤੁ ਨ ਵੇਖਣਿ ਸੁਣਣਿ ਨ ਅੰਤੁ ॥ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਕਿਆ ਮਨਿ ਮੰਤੁ ॥ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਕੀਤਾ ਆਕਾਰੁ ॥ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਪਾਰਾਵਾਰੁ ॥ ਅੰਤ ਕਾਰਣਿ ਕੇਤੇ ਬਿਲਲਾਹਿ ॥ ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਨ ਪਾਏ ਜਾਹਿ ॥ ਏਹੁ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ ਬਹੁਤਾ ਕਹੀਐ ਬਹੁਤਾ ਹੋਇ ॥ ਵਡਾ ਸਾਹਿਬੁ ਊਚਾ ਥਾਉ ॥ ਊਚੇ ਉਪਰਿ ਊਚਾ ਨਾਉ ॥ ਏਵਡੁ ਊਚਾ ਹੋਵੈ ਕੋਇ ॥ ਤਿਸੁ ਊਚੇ ਕਉ ਜਾਣੈ ਸੋਇ ॥ ਜੇਵਡੁ ਆਪਿ ਜਾਣੈ ਆਪਿ ਆਪਿ ॥ ਨਾਨਕ ਨਦਰੀ ਕਰਮੀ ਦਾਤਿ ॥ 24 ॥(ਸ੍ਰੀ ਗੁ ਗ੍ਰੰ ਸਾ, ਅੰਕ 5)

ਸ਼੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵੱਖ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਵੀ ਅੱਗੇ ਹਨ।

ਪਰ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਾਥੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਜਿਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਬਿਹਤਰ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸਮਝ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਹਾਨ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਟੀਫਨ ਹਾਕਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਕੀ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਰੱਬ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਜੀਵਨ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈਂਸਰਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸੀਮਿਤ ਹੋਣਗੇ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਲਈ, ਇਹ ਉਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ. (ਕਪਾਨੀ: ਵਿਰਕ 2012 ਵਿੱਚ, ਪੰਨਾ 7)

ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਉਲਟ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਆਦਰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਕ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਪੂਰਕ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ, ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੱਖਰੇ ਹਨ; ਕੇਵਲ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ। (ਵਿਰਕ ਵਿੱਚ ਕਪਾਨੀ, 2012, ਪੰਨਾ 8)

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਗ੍ਰੰਥ ਤਰਕ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰੱਬ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਰਹੱਸਮਈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਲਈ ਬੇਵੱਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਅਥਾਹ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇਕਾਗਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਗਲੈਕਸੀਆਂ, ਤਾਰੇ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। "ਦੋਵੇਂ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖੇਤਰ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਉਹ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।"