Punjabi: ਜਦ ਅਸੀਂ ਰਫਿਊਜੀ ਬਣੇ

[dalvinder45]

ਜਦ ਅਸੀਂ ਰਫਿਊਜੀ ਬਣੇ

ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ

​

ਰਫਿਊਜੀ (ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ) ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉਜੜ ਕੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਵਸਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ 1888 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਤੋਂ ਮੁਰੱਬੇ ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਿੰਡ 89 ਝੰਗ ਬਰਾਂਚ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਰਤਨ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਖੂਨ ਪਸੀਨਾ ਵਗਾ ਕੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਆਬਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਵਾਹੀ ਕਰਕੇ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਨਵੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝੰਗ ਬ੍ਰਾਂਚ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਝੰਗ ਬ੍ਰਾਂਚ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਝੰਗ ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ ਨੰਬਰ ਲਗਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਨਾਮ ਦਿਤੇ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਵੇਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ 89 ਝੰਗ ਬ੍ਰਾਂਚ ਰਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਸਾਡਾ ਦਾਦਾ ਜੀ ਅਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਆਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਹਨਤਾਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਆਬਾਦ ਇਲਾਕਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਜਦ ਇਹ ਪਿੰਡ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਇਥੇ ਲੈ ਆਂਦੇ ਤੇ ਅਗਲੀਆਂ ਪੜਿੀਆਂ ਏਥੇ ਹੀ ਜੰਮੀਆਂ ਪਲੀਆਂ। ਏਥੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈ ਭੈਣ ਪਲੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਡੇ ਚਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।ਸਾਥੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜੀ੍ਹ ਤੇ ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹੀ ਉਜੜਣਾ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਅਸੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਅਖਵਾਏ। ਇਹ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।

ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਦੌਰ
ਮਾਰਚ 1947 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਮਾਰਧਾੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨੇ ਅਗਸਤ 1947 ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅਪਣੀਆਂ ਹੱਡਭੰਨਵੀਆਂ ਮਿਹਨਤਾਂ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਇਸ ਮਾਰਧਾੜ ਸਦਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਵੱਖਰਾ ਮੋੜ ਲੈ ਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਬਾਰ; ਗੰਜੀ ਬਾਰ, ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ, ਦੁਲੇ ਦੀ ਬਾਰ (ਝਨਾ ਦੀ ਬਾਰ), ਨੀਲੀ ਬਾਰ; ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਦੁਲੇ ਦੀ ਬਾਰ; ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਾਰ ਜਿਸਨੂੰ ਝਨਾ ਦੀ ਬਰਕਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਚਨਾਬ ਨਦੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਰਕ ਬਣ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਵਰਗ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਜੰਗ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪਾੜੋ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਸ ਨੂੰ ਤਮਾਸ਼ਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਇਸ ਭਰਾ ਮਾਰੂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੇਲ ਨਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਨਿਯਮਤ ਹੋਣ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਅਤ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਬਟਵਾਰਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ ਤੇ ਨਾ ਇਹ ਮਾਰਧਾੜ ਹੋਣੀ ਸੀ।

ਸਟੀਫਨਜ਼ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦਸਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: "ਜੇ ਗੜਬੜ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 5,00,000 ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ।" ਬ੍ਰੇਸ਼ਰ ਇਸਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਟਿੰਕਰ ਇਸਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਫਿਰਕੂ ਯੁੱਧ ਸੀ। ਕੁਝ ਇਸਨੂੰ ਨਸਲੀ ਸਫਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੜਬੜ ਮਾਰਚ 1947 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਡਿਸਟਰਬਡ ਏਰੀਆ ਐਕਟ 1947 ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਸ਼ਾਂਤ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ, ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੂੰ ਦੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੜਬੜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਫੌਜ ਬੁਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। 26 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਨੰਬਰ 9418 ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤੀ:​

ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਸਾੜੇ ਗਏ:

ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਰ ਕੁੱਲ

ਮੁਲਤਾਨ 171 1 14 -- 186

ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 2663 - - 38 -- 2701

ਜ਼ਖਮੀ

ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਰ ਕੁੱਲ

ਮੁਲਤਾਨ 87 2 59 19 167

ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 234 -- 126 -- 360

ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਸਾੜੀਆਂ ਗਈਆਂ

ਮੁਲਤਾਨ 20,00,000

ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 14,00,000

ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ 'ਤੇ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ

ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਸਹੀ ਅੰਕੜੇ ਦੇਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰੀ ਦੰਗਿਆਂ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਪੁਲਿਸ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹਨ"। ਇਸ ਉਜਾੜੇ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਰਵੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਹਨ।ਲ਼ਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੀ ਸਰ ਫਰਾਂਸਿਸ ਮੂਡੀ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ ਅਨੁਸਾਰ 14 ਅਗਸਤ 1947 ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ: ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ 250, ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ 500, ਮੁਲਤਾਨ 2500, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ 2000, ਲਾਇਲਪੁਰ 500, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ 10000, ਮੀਆਂਵਾਲੀ 4500, ਝੰਗ 1500, ਲਾਹੌਰ 10000, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ 4000, ਸਿਆਲਕੋਟ 3500, ਗੁਜਰਾਤ 3000 ਸਰਗੋਦਾ 3500, ਅਟਕ 3000 ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 4500 ਬਹਾਵਲਪੁਰ 2000, ਕੁੱਲ 58250.

ਆਪਣੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲ਼ਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਖਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਲ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਢਾਈ ਲੱਖ ਤੋਂ ਪਜ ਲੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।ਡਾਕਟਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਪੂਰਵੀ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਮੌਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਤਬਾਦਲੇ ਦੌਰਾਨ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਨਾ ਵਿੱਚ ਤੇ ਬਿਆਸ ਆਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੜਾਂ ਆਦਿ ਕਾਰਨਾ ਕਰਕੇ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।(ਡਾਕਟਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਥਿਤੀ ਪੰਨਾ 131.)

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਈਵਨ ਜੇਨਕਿੰਸ ਨੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਜ਼ਟਰ ਮੈਲਕਮ ਡਾਰਲਿੰਗ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਰਾਜ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਾਂਗ ਸੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਜਾਂਚ (ਮੈਮਡੋਟ ਇਨਕੁਆਰੀ ਅਕਤੂਬਰ 1949) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਜੰਗੀ ਸਮਾਨ ਖਰੀਦਿਆ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤਿਆ। ਲਾਰਡ ਇਮੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲਗਭਗ 55 ਲੱਖ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 4 ਲੱਖ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 20 ਲੱਖ ਲੋਕ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੱਧੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਗਏ।

ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਐਕਟ 1947 ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡ 1947 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 14 ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੰਡ ਰੈੱਡਕਲਿਫ ਸੀਮਾ ਕਮਿਸ਼ਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਐਲਾਨ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਘਟੀਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਵੰਡ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ) ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਬਣ ਗਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਰਾਇਲ ਇੰਡੀਅਨ ਨੇਵੀ, ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਖਤਰਨਾਕ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਂਪਦੇ ਹੋਏ ਵੰਡ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ igAW। ਰਾਜ ਦੀ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਅਜੇ ਵੀ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਅਗਸਤ 1947 ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਫੈਲ ਗਏ। ਸਥਿਤੀ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਿਗੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਨਸਲੀ ਖਾਤੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਉਲਝਣ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮਾ ਮਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ 1.25 ਕ੍ਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਜੜਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕਈ ਲੱਖ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਸ ਲੱਖ ਤੱਕ ਸੀ (1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅੰਦਾਜ਼ੇ 1 ਤੋਂ 1.2 ਕ੍ਰੋੜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਨ)। ਵੰਡ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਤਣਾਅ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਗਿਆ।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿਗੜਦੇ ਗਏ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਵੀ ਘਬਰਾ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮਲੇ, ਕਤਲ, ਲੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਿਨਾਉਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 4 ਸਤੰਬਰ, 1947 ਨੂੰ, ਰਤਨ ਅਤੇ ਢੈਪਈ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣ ਦਾ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਗੋਜਰਾ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਆਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲਣ ਲਗੀਆਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਏਥੋਂ ਜਾਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆਂ। ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਪੈਦਲ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁੱਟ ਕੇ ਪੈਦਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਾਫਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਫੌਜ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਡੇਰਾ ਲਾਉਣਾ ਪੈਂਣਾ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਹੀ ਲਿਜਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਣੇ ਪੈਣੇ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਬੈਲਗੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਸੀ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਔਖੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਲਈ ਪੈਦਲ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਸੀ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਹਨੇਰੀ ਸੁਰੰਗ ਵਰਗੀ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ; ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਨ। ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਮਾਮੇ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਨਸੀਬ ਕੌਰ, ਜਿਸਦਾ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ (23 ਫਰਵਰੀ 1947 ਨੂੰ) ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਘਰ 338 ਚੱਕ ਜੇ.ਬੀ. ਰਾਜੇਵਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ, ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਹਰੀ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਦਿਕ ਅਲੀ 4 ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੈਲਗੱਡੀ 'ਤੇ ਰਾਜੇਵਾਲ ਚਲੇ ਗਏ। 338 ਜੇ.ਬੀ. ਦੇ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇ। ਸੜਕ ਯਾਤਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਠਿਕਾਣਾ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਤ ਲਈ ਠਹਿਰੇ ਜਿੱਥੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਆਹ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਜਲਦੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧ ਗਈ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ, ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ; ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਦਾ ਠਹਿਰਾਅ ਯਾਨੀ 5 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨਾਗਰਾ ਵਿਖੇ ਸੀ।

ਕਾਫ਼ਲਾ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਨਾਗਰਾ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 3 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਹ ਸਰੋਤ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਡੁੱਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਫੌਜ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਰਾਜ ਸੀ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ; ਸਿਰਫ਼ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਰਨੀਵਾਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁਕਿਆ। ਇਹ 14 ਘੰਟੇ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਬਿਨਾਂ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਥਕਾਵਟ ਭਰਿਆ ਸਫ਼ਰ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਭੁੱਖੇ ਤੁਰੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ, ਬਿਮਾਰ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਸੀ, । ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਥਿਤੀ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ ਪਰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਡਰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ।

ਅਗਲਾ ਦਿਨ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈੜਾ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਹੀ ਚੱਲ ਪਏ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ-ਗੋਜਰਾ ਸੜਕ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ। 9 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਾਮੇ ਦੀ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਪਿੰਡ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਤੋਂ ਰਤਨ 89 ਝਭ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸੀਤਲਾ 475 ਝਭ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਗਏ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਆਨਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਈ ਜ਼ਖਮੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਪਕੁੰਚਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਪਿੰਡ ਵੀ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ 10 ਤਰੀਕ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਤਨ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਬੰਨ੍ਹ ਲਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਨ ਰੱਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਸੀ ।ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਬੈਲਗੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਭਰਾ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਲੱਦ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਲੱਦਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਾਨ ਉਵੇਂ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਗਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬੇਬੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪਲੰਘ, ਪੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਤਨਾ ਕੁੱਝ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਢੈਪਈ ਜਾ ੇ ਅੱਗੇ ਗਏ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੈ ਸੁੁਰਰਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ sPr ਦੌਰਾਨ ਚੌਕਸ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਇਦਾਦ ਨਾਲੋਂ ਜਾਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਟੀਚਾ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ।

11 ਤਰੀਕ ਨੂੰ, ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ 3 ਵਜੇ ਢੈਪਈ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ 3 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਗਈ। ਛੱਡਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਪਲੀ-ਵਧੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ, ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇੱਟ- ਇੱਟ ਕਰ ਕੇ ਜੋੜਿਆ ਸੀ ।ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਵਸਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ 84JB ਢੈਪਈ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਢੈਪਈ, ਕੋਟਲੀ, ਹੀਰ, ਲੀਲ ਅਤੇ ਧੌਲਮਾਜਰਾ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵੀ 84 JB 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਵੱਡਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 12 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 84JB ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਨਹਿਰ ਦੇ ਆਰਾਮ ਘਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬਲਦਾਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ । ਦੀ ਨਹਿਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਸੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਪੰਪਾਂ ਅਤੇ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ।ਕੁਝ ਖੂਹ ਵੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਸਨ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ 13 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਕਾਫ਼ਲਾ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਡੀ.ਸੀ. ਵੱਲੋਂ ਰੁਕੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਆਏ। ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੁਕਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਖੁਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ, ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਜੋ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਇਆ ਲੈ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਾ ਟੀਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ । ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਦਲਜੀਤ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਦਸਤ ਅਤੇ ਪੀਲੀਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਅਫਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਦਲਜੀਤ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਿਗੜ ਗਈ ਪਰ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਸੁਧਾਰ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸਨੇ ਕੁਝ ਦਵਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਆਉਣ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਨ।ਬਾਪੂ ਜੀ ਰਾਈਫਲ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆਂ ਲਈ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ (ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਾਲ) ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬੇਚੈਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਡੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਬੇਬੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਕਾਫ਼ਲਾ ਆਖਰਕਾਰ 14 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 4 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਸੁਧਾਰ 75 ਝਭ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੇਰਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਜਰਨੈਲ (ਮੇਰੀ ਭੂਆਂ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ) ਬਚ ਨਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ 14 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਉਸ ਦੀ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨ ਯਾਨੀ 15 ਅਤੇ 16 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਵਿਖੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤਾਂ ਆਈਆਂ। ਇਹ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਸੋਗ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ।

ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ 17 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲਾ ਮੀਲ ਪੱਥਰ 9 ਤੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਲਗਭਗ 12 ਮੀਲ ਤੈਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਰਾਤ ਲਈ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਤਲਾਬ, ਖੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਡੀਸੀ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮੰਗ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ, ਡੋਗਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੀਅ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੇ ਸਫਰ ਲਈ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ 18 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੰਗਲਾ ਅਵਗਾਟ ਤੱਕ ਢੁਕਵੀਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਵੱਧਿਆਂ ਅਤੇ 15 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ (19 ਤਰੀਕ) ਉਹ ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ ਬੰਗਲਾ ਅਵਗਾਟ ਤੋਂ ਚੱਲ ਪਏ ਅਤੇ ਲੁੰਡਿਆਂਵਾਲੀ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਰਾਤ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਮੰਗਤਵਾਲਾ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 23 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਮੰਗਤਵਾਲਾ ਤੋਂ ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦਸ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੀ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡੋਗਰਾ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਪੰਡਿਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਉਣਾ ਪਿਆ

ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਕਾਫ਼ਲਾ ਲਈ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿਆਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਦਸਤ ਲੱਗ ਗਏ ਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਕਾਫਲੇ ਨੇ ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਪਾਰ ਕਰਕੇ, ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲਿਆ। ਪਰਕਾਫ਼ਲਾ ਬਹੁਤ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਫੌਜ ਨੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ, ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਟਰੱਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਗੋਤਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਗੋਤ ਵੇਖਿਆਂ ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਪਰ ਲੜਕੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਦੌਲਤ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦੌਲਤ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਕੋਈ ਦਾਜ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਰ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਵਿਆਹ ਇੱਕੱਠੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਦੋਂ ਮਰੇਗਾ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ- ਕੂਕਾਂ ਅਤੇ ਅੱਗਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਭੈਭੀਤ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਾਹ ਸਮਝਿਆ।ਮਰਦਾਂ-ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾਨ ਪਹਿਨਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਆਏ ਉੱਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਰਪਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਮ ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਗਈ। ਇਹ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰੋ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਚਾਰਾ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜਾਤੀਗਤ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੰਗਤਵਾਲਾ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਪੜਾ ਫੇਰੂ ਵਿਖੇ ਸੀ; ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ 22 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 15 ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਮੰਗਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਨਾਲੇ ਦਾ ਰੇਤਲਾ ਵਹਾ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਾਫਲੇ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਦਿਮਾਗ ਨੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ; ਮੰਗਾ ਛੱਡ ਕੇ 15 ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਰਾਏਵਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ, ਕਾਫਲੇ ਦਾ ਅਗਲਾ ਕੈਂਪ ਰਾਓ ਖਾਨ ਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸਰਹੱਦ ਵੀ ਨੇੜੇ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਵਧ ਗਿਆ ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 24 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਓ ਖਾਨਵਾਲਾ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਚੱਲ ਪਏ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 15 ਮੀਲ ਹੋਰ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੇਮਕਰਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਸੀ: ਜੋ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਜਨਮਦਿਨ ਜਾਂ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਸਾਡੇਲਈ ਭਿਆਨਕ ਸਨ।

ਨਕਸ਼ਾ 89 ਜੇਬੀ ਰਤਨ ਤੋਂ ਖੇਮਕਰਨ ਤੱਕ 11 ਤੋਂ 24 ਅਗਸਤ 1947 ਤੱਕ ਕਾਫਿਲਾ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਰਸਤਾ:

89 ਜੇਬੀ ਰਤਨ (11 ਅਗਸਤ 1947) 84 ਜੇਬੀ ਢੈਪਈ (11-12 ਰਾਤ) 74 ਜੇਬੀ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ (12 ਅਗਸਤ 1947) 75 ਜੇਬੀ ਸੁਧਾਰ (12-13 ਰਾਤ 1947) ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਲਾਇਲਪੁਰ (17-18ਅਗਸਤ), ਬੰਗਲਾ ਅਵਗਤ (18-19 ਅਗਸਤ ਰਾਤ) ਲੁੰਡਿਆਂਵਾਲੀ (19 ਅਗਸਤ) ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਨੇੜੇ ਮੰਗਤਾਂਵਾਲੀ, (19-20 ਅਗਸਤ 1947 ਰਾਤ) ਫੇਰੂ 21-22 ਅਗਸਤ ਰਾਤ) ਮੰਗਾ ਮੰਡੀ (22-23 ਅਗਸਤ ਰਾਤ) ਰਾਏਵਿੰਡ 23 ਅਗਸਤ, ਰਾਓ ਖਾਨ ਵਾਲਾ (23-24 ਅਗਸਤ ਰਾਤ), ਕਸੂਰ (24 ਅਗਸਤ) ਖੇਮਕਰਨ (24-25 ਅਗਸਤ 1947 ਰਾਤ)

ਖੇਮਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਦੀ ਕੋਈ ਰਸਮੀ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਟਾਰੀ ਬਾਡਰ ਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ।ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਲੈ ਆਈ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੁਖਾਂਤ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਨ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ ਦੀ 25 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਦਸਤ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਨਰਕ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਅੱਗੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਰਖਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਸਭ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕਈ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਗੁਆਚ ਗਏ ਸਨ। ਖੇਮਕਰਨ ਵਿਖੇ, ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦਸਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲਈ ਟੀਕੇ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਜੋ ਬਿਮਾਰ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਮ 'ਰਿਫਿਊਜੀ' ਜੋੜਿਆ। ਇਹ ਨਾਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਿਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਲੇਖ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।​