- Jan 3, 2010
- 1,254
- 424
- 80
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਲੇਹ-ਲਦਾਖ ਦੀ ਯਾਤਰਾ-11
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਉਪਸ਼ੀ
ਉਪਸ਼ੀ ਚੈਕ ਪੋਸਟ
ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਲੇਹ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ -ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਉਪਸ਼ੀ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਿੰਡ ਹੈ. ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜੋ ਤਿੱਬਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।; ਇਸ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਇਕ ਹੈਲੀਪੈਡ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਸਵਾਰ ਸੈਲਾਨੀ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ਰੀਆ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਜੜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤੇ ਮਿਲਣਗੇ।ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਉਪਸ਼ੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਅਨੋਖਾ ਅਨੰਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਜੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰੇ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛਗਿਛ ਪਿਛੌਂ ਵੀ ਕੋਈ ਵੇਰਵਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ]ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਲੇਹ ਲਦਾਖ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਗਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ’।
ਕਾਰੂ
ਭਾਰਤੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਲੇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਲੇਹ-ਮਨਾਲੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 'ਤੇ ਲੇਹ ਤੋਂ 34 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਕਾਰੂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਛੋਟਾ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਏਥੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦਿਲ ਮੋਹਣ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਅਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਕੂਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਪਹਾੜ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਿਚ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਪਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਪੁਜ ਗਏ ਜੋ ਉਪਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵੀਹ ਮੀਲ (32 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ।
ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰੂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਿੰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਹਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।(ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਪੰਨਾ 107, ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ, ਨਵੀ ਦਿੱਲੀ)ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕੇ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਪਰੰਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਕਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣੇ।ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ।ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਪਰੰਪਰਾ:107) ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਉੱਘ ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮਿਲੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿਚ ਇਸ ਖੋਜ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਂਕਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਨ।
ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ
ਕਾਰੂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਜਾਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਲ਼ੇਹ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਮੱਠ ਹੈ ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਲਈ ਆਏ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭਾਰੇ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਧੁਨ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਦਾਲੇ ਆ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਰਸ ਮਾਨਣ ਲੱਗੇ।ਕੀਰਤਨ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣ ਗਏ।ਇਥੇ ਇਹ ਵੱਡਾ ਪਥਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂਂ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ ।ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਤਨਖਾ (ਮੋਟਾ ਪਰਦਾ) ਉਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਏਥੇ ਆਉਣ ਸਬੰਧੀ ਚਿਤਰ ਬਣਿਆ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬੋਧੀ ਲਾਮੇ ਇਸ ਚਿਤਰ ਨੂੰ ‘ਕੁੰਜਕ ਨਾਨੋ’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦਾ ਚਿਤਰ ਦਸਦੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭੇਸਾਂ ਵਿਚ ਬੋਧੀ ਲਾਮੇ ਨਾਚ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਾਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਏਥੇ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਇਹ ਵੀ ਰਵਾਇਤ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰੱਖੀ।(ਡਾ:ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਪਰੰਪਰਾ, ਪੰਨਾ 107) ਏਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪਥਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਯਾਦ ਵਿਚ ਏਥੇ ਮੇਲਾ ਵੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਖੌਟਾ ਨਰਿਤ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਕੇਲਾਂਗ-ਲੇਹ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ ਸੜਕ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੋਂਫਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਥੇ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਲਾਮੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਥੇ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਲੱਦਾਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੋਂਪਾ ਹੈ ਜੋ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਡਰੁਕਪਾ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਧੀਨ ਹੈ।ਹੇਮਸ ਗੋਂਪਾ ਨੂੰ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਖਾਂ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਿਸ ਲੇਹ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ ਤੇ ਲਗਭਗ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ, ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੱਠਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਮੱਠ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਰੰਗਦਾਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਝੰਡੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜੂਨ-ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਹੇਮਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝੰਡਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਹੇਮਸ ਤਿਉਹਾਰ ਮੱਠ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਗ੍ਹਾ ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੈ, ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਖੰਭੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੇ ਬਾਰੀਕ ਰੰਗੀਨ ਛੋਟੀ ਤਿੱਬਤੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਗੱਦੀ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਮੰਜ਼ਲ ਰਸਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ - ਰਸਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ: ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਿਆਲੇ, ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ, ਆਟੇ ਅਤੇ ਮੱਖਣ ਦੇ ਬਣੇ ਤੋਰਮਾ ਅਤੇ ਧੂਪ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਝਾਂਜਰਾਂ, ਵੱਡੇ- ਢੋਲ, ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਵਾ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ, ਲਾਮਾ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸਫੇਦ ਹਨ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਗੇਟ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਤਨਖਾ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ ਦੋ ਅਸੈਂਬਲੀ ਹਾਲ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੱਠਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਜੀਵਨ ਪਹੀਏ ਘੁੰਮਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਤਿੱਬਤੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਨਖਾ, ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸਤੂਪਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਮਨਾਏ ਉਤਸਵ ਵਿਚ ਲਾਮਾ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦਾ ਨ੍ਰਿਤ।
ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਬੁਰਾਈ ਉੱਤੇ ਚੰਗਿਆਈ ਦੀ ਜਿਤ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਦੇ ਹਨ।ਸਲਾਨਾ 'ਬਾਜ਼ਾਰ' ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੱਦਾਖੀ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਦੇ ਅਤੇ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਡਾਂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਿਸ ਲੇਹ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਲਾਮੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਲਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਏਥੇ ਆਉਣ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠ ਲਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਏਥੇ ਆਏ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕੇ। ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦੀ ਲੋੜ ਸਮਝ ਅਸੀਂ ਅਗਲੇ ਸਫਰ ਲੇਹ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ।
ਥਿਕਸੇ ਗੋਂਪਾ
ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਥਿਕਸੇ ਗੋਂਫਾ ਆਏ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਬਚਨਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ।ਲੇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ, 1430 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਥਿਕਸੇ ਮੱਠ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਗੇਲੁਗਪਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਜੋ ਖੁਰਲੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਇਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੇਲੁਕਪਾ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਘਰ ਹਨ।ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੈਤਰਯੇ, ਜਾਂ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਬੁੱਧ ਦੀ 15 ਮੀਟਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ, ਜੋ 1981 ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੁਖਾਂਗ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਥਿਕਸੇ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 17 ਤੋਂ 19 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਆਯੋਜਿਤ ਗੁਸਟਰ ਰਸਮ ਵੀ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਸਕ ਡਾਂਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੋਂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ।ਗੋਂਪਾ ਦੀ ਭਵਨ ਕਲਾ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਪੋਟਾਲਾ ਪੈਲੇਸ ਵਰਗੀ ਹੈ ਜੋ 12 ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਂਪਾ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਰਸਾਲਿਆਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ, ਸਕ੍ਰਿਪਟਾਂ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਇਸ ਮੱਠ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਰਾਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੱਠ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ।ਏਥੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ।
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਉਪਸ਼ੀ
ਉਪਸ਼ੀ ਚੈਕ ਪੋਸਟ
ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਲੇਹ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ -ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਉਪਸ਼ੀ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਿੰਡ ਹੈ. ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜੋ ਤਿੱਬਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।; ਇਸ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਇਕ ਹੈਲੀਪੈਡ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਸਵਾਰ ਸੈਲਾਨੀ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਜ਼ਰੀਆ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਜੜੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤੇ ਮਿਲਣਗੇ।ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਉਪਸ਼ੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਅਨੋਖਾ ਅਨੰਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਜੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰੇ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛਗਿਛ ਪਿਛੌਂ ਵੀ ਕੋਈ ਵੇਰਵਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ]ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਲੇਹ ਲਦਾਖ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਗਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੇਠ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ’।
ਕਾਰੂ
ਭਾਰਤੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਲੇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਲੇਹ-ਮਨਾਲੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 'ਤੇ ਲੇਹ ਤੋਂ 34 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਕਾਰੂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਛੋਟਾ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਏਥੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦਿਲ ਮੋਹਣ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਅਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਕੂਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਪਹਾੜ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਿਚ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਪਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਪੁਜ ਗਏ ਜੋ ਉਪਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵੀਹ ਮੀਲ (32 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ।
ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰੂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਿੰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਹਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।(ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਪੰਨਾ 107, ਬਿਆਨ ਕਰਨਲ ਜੇ ਐਸ ਗੁਲੇਰੀਆ, ਨਵੀ ਦਿੱਲੀ)ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕੇ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਪਰੰਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਕਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣੇ।ਕਾਰੂ ਨਗਰ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ।ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਪਰੰਪਰਾ:107) ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਉੱਘ ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮਿਲੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿਚ ਇਸ ਖੋਜ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਂਕਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਨ।
ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ
ਕਾਰੂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਜਾਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਲ਼ੇਹ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਮੱਠ ਹੈ ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਲਈ ਆਏ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭਾਰੇ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਧੁਨ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਦਾਲੇ ਆ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਰਸ ਮਾਨਣ ਲੱਗੇ।ਕੀਰਤਨ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਣ ਗਏ।ਇਥੇ ਇਹ ਵੱਡਾ ਪਥਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂਂ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ ।ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਤਨਖਾ (ਮੋਟਾ ਪਰਦਾ) ਉਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਏਥੇ ਆਉਣ ਸਬੰਧੀ ਚਿਤਰ ਬਣਿਆ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬੋਧੀ ਲਾਮੇ ਇਸ ਚਿਤਰ ਨੂੰ ‘ਕੁੰਜਕ ਨਾਨੋ’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦਾ ਚਿਤਰ ਦਸਦੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭੇਸਾਂ ਵਿਚ ਬੋਧੀ ਲਾਮੇ ਨਾਚ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਾਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਏਥੇ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਇਹ ਵੀ ਰਵਾਇਤ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰੱਖੀ।(ਡਾ:ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਪਰੰਪਰਾ, ਪੰਨਾ 107) ਏਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪਥਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਯਾਦ ਵਿਚ ਏਥੇ ਮੇਲਾ ਵੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਖੌਟਾ ਨਰਿਤ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਕੇਲਾਂਗ-ਲੇਹ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ ਸੜਕ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੋਂਫਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਥੇ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਲਾਮੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਥੇ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਲੱਦਾਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੋਂਪਾ ਹੈ ਜੋ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਡਰੁਕਪਾ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਧੀਨ ਹੈ।ਹੇਮਸ ਗੋਂਪਾ ਨੂੰ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਖਾਂ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਿਸ ਲੇਹ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ ਤੇ ਲਗਭਗ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ, ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੱਠਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਮੱਠ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਰੰਗਦਾਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਝੰਡੇ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜੂਨ-ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਹੇਮਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝੰਡਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਹੇਮਸ ਤਿਉਹਾਰ ਮੱਠ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਗ੍ਹਾ ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੈ, ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਖੰਭੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੇ ਬਾਰੀਕ ਰੰਗੀਨ ਛੋਟੀ ਤਿੱਬਤੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਗੱਦੀ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਮੰਜ਼ਲ ਰਸਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ - ਰਸਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ: ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਿਆਲੇ, ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ, ਆਟੇ ਅਤੇ ਮੱਖਣ ਦੇ ਬਣੇ ਤੋਰਮਾ ਅਤੇ ਧੂਪ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਚਾਰ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਝਾਂਜਰਾਂ, ਵੱਡੇ- ਢੋਲ, ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਵਾ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ, ਲਾਮਾ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸਫੇਦ ਹਨ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਗੇਟ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਤਨਖਾ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ ਦੋ ਅਸੈਂਬਲੀ ਹਾਲ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੱਠਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਜੀਵਨ ਪਹੀਏ ਘੁੰਮਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਸ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਤਿੱਬਤੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਨਖਾ, ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸਤੂਪਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਮਨਾਏ ਉਤਸਵ ਵਿਚ ਲਾਮਾ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦਾ ਨ੍ਰਿਤ।
ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਬੁਰਾਈ ਉੱਤੇ ਚੰਗਿਆਈ ਦੀ ਜਿਤ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਦੇ ਹਨ।ਸਲਾਨਾ 'ਬਾਜ਼ਾਰ' ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੱਦਾਖੀ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਦੇ ਅਤੇ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਸ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਡਾਂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਮਿਸ ਲੇਹ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਲਾਮੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਲਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਏਥੇ ਆਉਣ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠ ਲਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਹ ਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਏਥੇ ਆਏ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕੇ। ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦੀ ਲੋੜ ਸਮਝ ਅਸੀਂ ਅਗਲੇ ਸਫਰ ਲੇਹ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ।
ਥਿਕਸੇ ਗੋਂਪਾ
ਹੇਮਸ ਗੋਂਫਾ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਥਿਕਸੇ ਗੋਂਫਾ ਆਏ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਬਚਨਬਿਲਾਸ ਕੀਤੇ।ਲੇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ, 1430 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਥਿਕਸੇ ਮੱਠ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਗੇਲੁਗਪਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਜੋ ਖੁਰਲੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਇਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਗੇਲੁਕਪਾ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਘਰ ਹਨ।ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੈਤਰਯੇ, ਜਾਂ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਬੁੱਧ ਦੀ 15 ਮੀਟਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ, ਜੋ 1981 ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੁਖਾਂਗ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ 15 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਥਿਕਸੇ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 17 ਤੋਂ 19 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਆਯੋਜਿਤ ਗੁਸਟਰ ਰਸਮ ਵੀ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਸਕ ਡਾਂਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੋਂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ।ਗੋਂਪਾ ਦੀ ਭਵਨ ਕਲਾ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਪੋਟਾਲਾ ਪੈਲੇਸ ਵਰਗੀ ਹੈ ਜੋ 12 ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਂਪਾ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਰਸਾਲਿਆਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ, ਸਕ੍ਰਿਪਟਾਂ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਇਸ ਮੱਠ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਰਾਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੱਠ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ।ਏਥੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ।
