Punjabi ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ (ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿਵਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼)

ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ (ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿਵਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼)

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਸਰਾਭਾ (24 ਮਈ 1896 - 16 ਨਵੰਬਰ 1915) (1) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਸਰਾਭਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਲਿਆ। ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ। (1) ਉਹ 15 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਲੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1915 ਵਿਚ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੀ, ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। (2)

ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਜੁਲਾਈ 1912 ਵਿੱਚ ਸਾਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1912 ਵਿੱਚ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਲ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਬਰਕਲੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। (3)

ਬਰਕਲੇ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲੰਦਾ ਕਲੱਬ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਏ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਲੂਕ ਬਾਰੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। (4)

ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ "ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ" ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਉਣੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਯੰਤਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਉਣੇ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਸਿਖਿਆਂ ਵੀ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਅਕਸਰ ਦੂਜੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ। (1)

ਜਦੋਂ 1913 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਕਨਾ ਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਖਬਾਰ ਗਦਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੇਪਰ ਦੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਛਪਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ।

15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। 1 ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗਦਰ ਨਾਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਬੰਗਾਲੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ਤੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਹ ਪੇਪਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾਉਣਾ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਾਹੀਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ।(5)

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਮਿੱਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਸਮਝਦਿਆਂ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ 5 ਅਗਸਤ 1914 ਦੇ 'ਗਦਰ' ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ "ਜੰਗ ਦੇ ਐਲਾਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਾਗਜ਼ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਾਪੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਵਿਚ ਐਸ.ਐਸ. ਸਲਾਮੀਨ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੋਲੰਬੋ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਗਦਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਸਤਯੇਨ ਸੇਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਗਦਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਜਤਿਨ ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਆਗੂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲੇ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਲਦੀ ਹੀ 20,000 ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। (29) ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ 'ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਲੌਢੂਵਾਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਵਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਗਦਰੀ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਰਾਖਾ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਛਾਪੇ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ (6,7)

25 ਜਨਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਹੋਈ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। (8)

ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ

ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਖਬਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ੱਕੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਲਏ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਡਿਸਮਿਸ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। (9) ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਪਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ, ਉਹ ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸਰਗੋਧਾ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5 ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮਿਲਟਰੀ ਸਟੱਡ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਿਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਅਤੇ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5, ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। (10)​

Kartar Singh Grewal (Sarabha) On His martyrdom day

Dr Dalvinder Singh Grewal​

Kartar Singh Sarabha Grewal (1896-1915), a great Ghadar revolutionary leader was born into a Grewal Jat Sikh family at village Sarabha of District Ludhiana, Punjab. His father's name was Sardar Mangal Singh, a well-to-do farmer. After receiving his primary education in his village school, Kartar Singh entered the Malwa Khalsa High school at Ludhiana for his matriculation. He was in tenth class when he went to live with his uncle in Orissa where, after finishing high school, he joined college. When he was barely sixteen, his parents put him on board a ship for America for further study and work. The ship landed at the American port of San Francisco in January 1912. The American Immigration officer put Indians through rigorous questioning while people of other countries were allowed to pass after slight checks. Kartar Singh asked one of the passengers about this type of behaviour. He told him, "Indians are the citizens of a slave country. As such, they are treated badly." This incident had a great effect on Sarabha. In 1914, Indians worked in foreign countries either as indentured labourers or soldiers fighting for the consolidation of British rule or extending the boundaries of the British Empire. Kartar enrolled at the University of California at Berkeley (UCB) enrolling for a degree in chemistry. He also took up the work of picking fruit in orchards. His association with Nalanda club of Indian students at Berkeley aroused his patriotic sentiments and he felt agitated about the treatment immigrants from India, especially manual workers received in the United States. He frequently talked to other Indians about getting his country freed.

On April 21, 1913, the Indians of California assembled and formed the Ghadar Party (Revolution Party) with Sohan Singh, a Sikh farmer from Bhakna village in Amritsar district, as president and Lala Hardyal as secretary. Kartar Singh stopped his university work and moved in with Hardyal. The aim of the Ghadar Party was to get rid of the slavery of the British by means of an armed struggle and set up a national democratic government. Their slogan was "Put at stake everything for the freedom of the country." On the November 1, 1913, the Ghadar Party started printing a paper named Ghadar, which was published in the Punjabi, Hindi, Urdu, Bengali, Gujarati and Pushto languages. This paper was sent to Indians living in all countries throughout the world. The purpose of the paper was to unmask the truth about British rule to Indians, impart military training, and explain in details the methods of making and using weapons and explosives.

Within a short time, the Ghadar Party became very famous through its organ: 'The Ghadar". It drew Indians from all walks of life. Kartar Singh started assisting in running the revolutionary newspaper Ghadar ("Revolt") and did all the work for that paper.He undertook the responsibility for printing of the Gurmukhi edition of the paper. He composed patriotic poetry for it and wrote articles. He also went out among the Sikh farmers and arranged meetings at which he and other Ghadar leaders made speeches urging them to initiate united action against British. At a meeting at Sacramento, California, on 31 October 1913, he jumped to the stage and began to sing: "Chalo chaliye des nu Yuddha karne, eho aakhiri vachan farman hoye!" (Come! let us go and join the battle of freedom; the final call has come, let us go!)

With the start of World War I in 1914, the British became thoroughly engrossed in the war effort. Thinking it to be a good opportunity, the leaders of the Ghadar Party published the "Decision of Declaration of War" against the British in issue of 'The Ghadar' dated August 5, 1914. Thousands of copies of the paper were distributed among army cantonments, villages and cities. Kartar Singh reached Calcutta via Colombo on board SS Salamin in November 1914: he accompanied two other Gadhar leaders, Satyen Sen and Vishnu Ganesh Pingle, along with a large number of Gadhar freedom fighters. With a letter of introduction from Jatin Mukherjee, the Jugantar leader, Kartar Singh and Pingle met Rash Behari Bose at Benares to inform him that twenty thousand more Gadhar members were expected very soon.[1] A large number of leaders of the Ghadar Party were arrested by the Government at the ports. In spite of these arrests, a meeting was held by members of the Ghadar Party at Ladhouwal near Ludhiana in which it was decided to commit robberies in the houses of the rich to meet requirements of finance for armed action. Two Ghadris, Waryam Singh and Bhai Ram Rakha were killed in a bomb blast in one such raid.

After the arrival of Rash Behari Bose at Amritsar on January 25, 1915, it was decided on a meeting on February 12 that the uprising should be started on February 21. It was planned that after capturing the cantonments of Mian Mir and Ferozepur, mutiny was to be engineered near Ambala and Delhi.

As World War I broke out, members of Ghadar party were openly exhorted to return to India to start armed revolt against the British. Kartar Singh left the United States on 15 September 1914, nearly a month ahead of the main body of Sikhs who were to follow. He returned to India via Colombo, resolved to set up in his village a centre on the model of Ghadr party's Yugantar Ashram in San Francisco. When Bhai Parmanand arrived in India in December 1914 to lead the movement, Kartar Singh was charged with spreading the network in Ludhiana district. In this connection, he went to Bengal to secure weapons, and made contacts with revolutionaries such as Vishnu Ganesh Pingley, Sachindra Nath Sanyal and Rash Bihari Bose. With Pingley, Kartar Singh visited cantonments at Meerut, Agra, Benaras, Allahabad, Ambala, Lahore and Rawalpindi, with a view to inciting soldiers to revolt. For armaments, Kartar Singh and his associates succeeded in manufacturing bombs on a small scale at Jhabewal and later at Lohtbaddi, both in Ludhiana district. Kartar Singh organized and participated in raids on the villages of Sahnewal and Mansuran in January 1915, in order to procure funds for the party.

In February 1915, just before the planned revolt was to erupt, there was a massive roundup of the Ghadar leaders, Kirpal Singh, a police informer ('mole') in the ranks of the Ghadar Party had a large number of members arrested on February 19 and informed the Government of the planned revolt. The Government disarmed the native soldiers due to which the revolt failed. Kartar Singh, Jagat Singh of Sursingh, and Harnam Singh Tundilat escaped to Kabul. All three however came back to Punjab to continue their work. On March 2, 1915, Risaldar Ganda Singh had Kartar Singh, Harman Singh, Tundilat, and Jagit Singh, arrested from Chakk, No. 5, district Lyallpur at Wilsonpur, in Shahpur district, where they had gone to incite the troops of the 22nd Cavalry.

The trial of arrested leaders in the Lahore conspiracy cases of 1915-1916 highlighted the role of Kartar Singh Sarabha in the movement. He soon became the symbol of martyrdom and many were influenced from his bravery and sacrifice. Bhagat Singh, another great revolutionary of Indian freedom, regarded Kartar Singh as his guru, friend and brother.

His defence consisted of just one eloquent statement of his revolutionary creed. The judgment in respect of 63 arrested Gadharites was pronounced on September 13, 1915, at the Central Jail, Lahore. In this first conspiracy case of 1914/15 AD, 24 Gadarites were sentenced to death. The judges during his trial were impressed by his intellectual skills, but nonetheless he was sentenced to death by hanging. The court observed that Kartar Singh was the most dangerous of all the rebels. "He is very proud of the crimes committed by him. He does not deserve mercy and should be sentenced to death". He was sentenced to death at Lahore, on 13 September 1915. Kartar Singh was hanged in the Central Jail of Lahore on November 16, 1915, when he was only 18. He kissed the hangman's noose with his favorite patriotic song on his lips and he died singing:

"Sewa desh di jinddhiye badhi aukhi, gallan karnia dher sukhalliyan ne,

jinha desh sewa 'ch pair paya, ohna lakh museebtan jhalliyan ne."
(Serving ones country is very difficult, It is so easy to talk
Anyone who walked on that path,Must endure millions of calamities.)

A statue of Kartar Singh, erected in the city of Ludhiana commemorates his legendary heroism. He has also been immortalized in the fictional account Ikk Myan Do Talwaran by famous Punjabi novelist, Nanak Singh. A statue of him was erected in Ludhiana, and Punjabi novelist Nanak Singh wrote a novel called Ikk Mian Do Talwaran based on his life.

Bibliography

1. Harbans Singh, The encyclopedia of Sikhism, Punjabi University, Patiala.
2. "Kartar Singh Sarabha - SikhiWiki, free Sikh encyclopedia."
3. SikhiWiki
4. Wikipedia, the free encyclopedia​

Memorial at
Village School



Morning Oregonian 27 November 1916 Newspaper reporting Kanshi (Kansehi) Ram’s execution in oragon paper
the village is 2 miles from morinda on the way to kurali or kharar. find out if he was hanged there. find out why and how bhakna got lose motion and survived.​