- Jan 3, 2010
- 1,254
- 422
- 79
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੋਂ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਅਸਰ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋਂ 1971 ਤੋਂ 2011 ਜਨ-ਗਣਨਾ ਫੀ ਸਦੀ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਤਾਲਿਕਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ:
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਹਾਕਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਬਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (5) (6)
ਕੇਂਦਰ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਧਰਮ ਅਧਾਰਤ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ (2001-2011) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਰਾਵਟ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ (5,35,489) ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ 1.93% ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਇਸਾਈ (3,48,230) ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ ਦੇ 1.26% ਹਨ।
ਜੇ ਅਸੀਂ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਾਰੇ ਦੇ ਆਂਕੜੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਧਾਰਾ 1971 ਵਿਚ 32.1% ਸੀ ਜੋ 1981 ਵਿਚ 25% 1991 ਵਿਚ 25.2% 2001 ਵਿਚ 14.3% 2011 ਵਿਚ 9.7% ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵਧਾਰੇ ਦੀ ਦਰ 32.1%-9.7% 22.4% ਘਟੀ।ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਧਾਰਾ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ 1991 ਤੋਂ 2011 ਦੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ 15.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ. ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ, ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ 3.5%, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ 4.9% ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ 7.1 ਫੀਸਦ ਹੈ।
ਸਾਲ 2011 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਘਟ ਕੇ 1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਜੋ 2001 ਵਿਚ 1.9 ਫੀਸਦ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2.08 ਕਰੋੜ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ - ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਨੰਬਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦੇ 79.8% ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਹੈ, ਮੁਸਲਮਾਨ 14.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਅਤੇ 2.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਈਸਾਈ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ' ਤੇ ਹਨ।
ਆਂਤਰਿਕ ਪ੍ਰਵਾਸ
ਸਰੋਤ: ਟੇਬਲ ਡੀ 2, ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2001 (18)
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਸਾਲ 2001 ਵਿਚ 59.9 ਫੀਸਦ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ 57.7 ਫੀਸਦ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 36.9 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧਕੇ. 38.5 ਫੀਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ, ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 2011 ਵਿਚ ਘੱਟ ਕੇ 13.1% ਤੇ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜੋ 2001 ਵਿਚ 16.1% ਸੀ. ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਹ 4 ਤੋਂ 3.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ 5.5 ਤੋਂ 4.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਘਟੀ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 1.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਉਤਰਾਖੰਡ 2.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ 1.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ. ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ 0.1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ 0.3% ਤੱਕ ਘਟੀ ਹੈ।(7)
ਇਸ ਵਧਾਰੇ ਦੇ ਘਟਣ ਦਾ ਮੁਖ ਕਾਰਣ ਪਰਵਾਸ ਹੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਹੀ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮਰਦ-ਔਰਤ ਦਰ ਵਿਚ ਪਾੜਾ ਵਧਿਆ ਤੇ ਕਈ ਅਣਵਿਆਹੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਵੀ ਵਧਾਰੇ ਦੀ ਦਰ ਘਟੀ।
ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪਰਵਾਸ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਿਹੇ ਪਰਵਾਸ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲਾਂਗੇ:
ਸੰਨ 1991-2001: ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ 17,12,337-12,32,580= 4,79,757 ਸੀ
ਜਦ ਕਿ 2001-2011: ਤਕ ਇਹ ਵਾਧਾ 25,23,786-17,12,337= 8,11,449
Source: Table D-1, Census of India 2001
ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ 8.11,060 ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਗਏ 5,012,58 ਹਨ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਬਾਦਲੇ ਰਾਹੀ ਫਰਕ ਕੁੱਲ ਆਏ 8,11,060 +ਬਾਹਰ ਗਏ 5,01,258 = 13,12,318. ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਥੋੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਫੀ ਸਦ ਵਧ ਗਿਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚੋਂ 5,01,258 ਘਟ ਗਿਆ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਕੁਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਫੀ ਸਦੀ ਘਟ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੀ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਾਮਾਮੂਲ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਸਨ।
2001-2011 ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ (2001-2011) ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 19.92% ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਕੇ 16.76% ਰਹਿ ਗਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿਚ 29.52% (1991-2001) ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੰਕੜੇ ਤੋਂ 24.60% (2001-2011) ਰਹਿ ਗਏ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਿਰਾਵਟ ਪਿਛਲੇ 6 ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਈਸਾਈ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ 15.5% ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ 8.4% ਰਹੀ। ਜੈਨੀਆਂ ਦੀ 2001-2011 ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਸਿਰਫ 5.4% ਸੀ।ਆਉਣ ਵਾਲੀ 2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਲਈ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਧਰਮ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2011
ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 57.69% ਹੈ. ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ 20 ਵਿਚੋਂ 16 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ। 2020 ਅਤੇ 2021 ਲਈ ਡੇਟਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਧੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪਡੇਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ 2.77 ਕਰੋੜ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਬਾਦੀ 5.35 ਲੱਖ (1.93 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ) ਹੈ ਤੇ ਇਸਾਈ ਆਬਾਦੀ 3.48 ਲੱਖ (1.26 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ) ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 38.49% ਬਣਦੀ ਹੈ। 20 ਵਿੱਚੋਂ 4 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਮਤ ਹੈ।
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਘਟ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਉੱਚੀ ਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਛੁਪਿਆ ਤੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਝੱਲ ਚੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਪਤਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਤੀਜੇ ਵੀ ਬੜੇ ਉਲਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਭਾਰਾ ਪਲੜਾ ਵੀ ਗੁਆ ਸਕਦੇ ਹਨ । 2001 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ 59.91% ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ ਨਿ 57.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2001 ਵਿਚ 36.94% ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 38.49% ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਬਾਦੀ 1.93% ਹੈ ਅਤੇ ਈਸਾਈ 1.26 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ।ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਬੁਲਾਉਣ ਤੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। (36) ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਲ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਹੈ ਉੁਥੇ ਇਸਾਈਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਇਸਾਈ ਪਾਦਰੀ ਆਪ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਸਾਈ ਮਤ ਦਾ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਜਨਗਣਨਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ (ਸੀਸੀਐਸਆਰ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ। ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਨ। “ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਜਦੋਂਕਿ ਸਿੱਖ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੇ ਰਹੇ।”
References
Source: Table D2, Census of India 2001
www.tribuneindia.com
timesofindia.indiatimes.com
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋਂ 1971 ਤੋਂ 2011 ਜਨ-ਗਣਨਾ ਫੀ ਸਦੀ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਤਾਲਿਕਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ:
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਹਾਕਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਬਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ (5) (6)
ਕੇਂਦਰ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਧਰਮ ਅਧਾਰਤ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ (2001-2011) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਰਾਵਟ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ (5,35,489) ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ 1.93% ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਇਸਾਈ (3,48,230) ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ ਦੇ 1.26% ਹਨ।
ਜੇ ਅਸੀਂ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਾਰੇ ਦੇ ਆਂਕੜੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਧਾਰਾ 1971 ਵਿਚ 32.1% ਸੀ ਜੋ 1981 ਵਿਚ 25% 1991 ਵਿਚ 25.2% 2001 ਵਿਚ 14.3% 2011 ਵਿਚ 9.7% ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵਧਾਰੇ ਦੀ ਦਰ 32.1%-9.7% 22.4% ਘਟੀ।ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਧਾਰਾ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ 1991 ਤੋਂ 2011 ਦੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ 15.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ. ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ, ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ 3.5%, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ 4.9% ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ 7.1 ਫੀਸਦ ਹੈ।
ਸਾਲ 2011 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਘਟ ਕੇ 1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਜੋ 2001 ਵਿਚ 1.9 ਫੀਸਦ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2.08 ਕਰੋੜ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ - ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਨੰਬਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦੇ 79.8% ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਹੈ, ਮੁਸਲਮਾਨ 14.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਅਤੇ 2.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਈਸਾਈ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ' ਤੇ ਹਨ।
ਆਂਤਰਿਕ ਪ੍ਰਵਾਸ
ਸਰੋਤ: ਟੇਬਲ ਡੀ 2, ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2001 (18)
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਸਾਲ 2001 ਵਿਚ 59.9 ਫੀਸਦ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ 57.7 ਫੀਸਦ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 36.9 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧਕੇ. 38.5 ਫੀਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ, ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 2011 ਵਿਚ ਘੱਟ ਕੇ 13.1% ਤੇ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜੋ 2001 ਵਿਚ 16.1% ਸੀ. ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਹ 4 ਤੋਂ 3.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ 5.5 ਤੋਂ 4.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਘਟੀ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ 1.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 1.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਉਤਰਾਖੰਡ 2.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ 1.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ. ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ 0.1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ 0.3% ਤੱਕ ਘਟੀ ਹੈ।(7)
ਇਸ ਵਧਾਰੇ ਦੇ ਘਟਣ ਦਾ ਮੁਖ ਕਾਰਣ ਪਰਵਾਸ ਹੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਹੀ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮਰਦ-ਔਰਤ ਦਰ ਵਿਚ ਪਾੜਾ ਵਧਿਆ ਤੇ ਕਈ ਅਣਵਿਆਹੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਕਾਰਣ ਵੀ ਵਧਾਰੇ ਦੀ ਦਰ ਘਟੀ।
ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪਰਵਾਸ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਿਹੇ ਪਰਵਾਸ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲਾਂਗੇ:
ਸੰਨ 1991-2001: ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ 17,12,337-12,32,580= 4,79,757 ਸੀ
ਜਦ ਕਿ 2001-2011: ਤਕ ਇਹ ਵਾਧਾ 25,23,786-17,12,337= 8,11,449
Source: Table D-1, Census of India 2001
ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ 8.11,060 ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਗਏ 5,012,58 ਹਨ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਬਾਦਲੇ ਰਾਹੀ ਫਰਕ ਕੁੱਲ ਆਏ 8,11,060 +ਬਾਹਰ ਗਏ 5,01,258 = 13,12,318. ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਥੋੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਫੀ ਸਦ ਵਧ ਗਿਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚੋਂ 5,01,258 ਘਟ ਗਿਆ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਕੁਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਫੀ ਸਦੀ ਘਟ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੀ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਨਾਮਾਮੂਲ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਸਨ।
2001-2011 ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ (2001-2011) ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 19.92% ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਕੇ 16.76% ਰਹਿ ਗਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿਚ 29.52% (1991-2001) ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੰਕੜੇ ਤੋਂ 24.60% (2001-2011) ਰਹਿ ਗਏ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਿਰਾਵਟ ਪਿਛਲੇ 6 ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਈਸਾਈ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ 15.5% ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ 8.4% ਰਹੀ। ਜੈਨੀਆਂ ਦੀ 2001-2011 ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਸਿਰਫ 5.4% ਸੀ।ਆਉਣ ਵਾਲੀ 2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਲਈ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਧਰਮ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2011
ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 57.69% ਹੈ. ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ 20 ਵਿਚੋਂ 16 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ। 2020 ਅਤੇ 2021 ਲਈ ਡੇਟਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਧੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪਡੇਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ 2.77 ਕਰੋੜ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਬਾਦੀ 5.35 ਲੱਖ (1.93 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ) ਹੈ ਤੇ ਇਸਾਈ ਆਬਾਦੀ 3.48 ਲੱਖ (1.26 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ) ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 38.49% ਬਣਦੀ ਹੈ। 20 ਵਿੱਚੋਂ 4 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਮਤ ਹੈ।
ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਘਟ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਉੱਚੀ ਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਛੁਪਿਆ ਤੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਸਿੱਖ ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਝੱਲ ਚੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਪਤਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਤੀਜੇ ਵੀ ਬੜੇ ਉਲਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਭਾਰਾ ਪਲੜਾ ਵੀ ਗੁਆ ਸਕਦੇ ਹਨ । 2001 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ 59.91% ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ ਨਿ 57.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2001 ਵਿਚ 36.94% ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 38.49% ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਬਾਦੀ 1.93% ਹੈ ਅਤੇ ਈਸਾਈ 1.26 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ।ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਬੁਲਾਉਣ ਤੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। (36) ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਲ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਹੈ ਉੁਥੇ ਇਸਾਈਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਇਸਾਈ ਪਾਦਰੀ ਆਪ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਸਾਈ ਮਤ ਦਾ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਜਨਗਣਨਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ (ਸੀਸੀਐਸਆਰ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ। ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਨ। “ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਜਦੋਂਕਿ ਸਿੱਖ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੇ ਰਹੇ।”
References
Source: Table D2, Census of India 2001
Migration may have led to decline in Sikh count
Of all communities, Sikhs have reported maximum decline in population, according to the religion-based census data (2001-2011) released by the Centre yesterday.
Census 2011: %age of Sikhs drops in Punjab; migration to blame? | Chandigarh News - Times of India
The percentage of Sikh population in Punjab has registered a decline from 59.9% to 57.69%, even though the total population of the community has gone
timesofindia.indiatimes.com
