dalvinder45
SPNer
- Jul 22, 2023
- 1,026
- 40
- 80
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ
ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
Dalvinder45@yahoo.co.in; 9815366726
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਯਾਦਗਾਰ
ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਖੂਨ ਵਹਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਆਨਕ ਖੂਨੀ ਸਾਕਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 30,000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਣਮੋਲ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ । ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤਹਿਮਸਨਾਮਾ’ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। (1) ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (18) ਦੁਆਰਾ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਈਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਅਧਾੲਤ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਛੰਭ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ।
ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦਾ ਦੌਰ
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 5-6 ਫਰਵਰੀ 1762 (28 ਮਾਘ ਸੰਮਤ 1818 ਬਿਕਰਮੀ) ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਮਹਾਨ ਕਤਲੇਆਮ ਜਾਂ ਸਰਬਨਾਸ਼ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ' ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਪਹਿਲਾਂ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ 10,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 1984 ਦਾ ਹੈ।
ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵਾਂ ਸਜਿਆ ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ 25,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ 700 ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1713 ਤੋਂ 1726 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ (1726-1745) 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਯਹੀਆ ਖਾਨ (1746-1747) ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1747 ਵਿੱਚ, ਯਹੀਆ ਖਾਨ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਲੇ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ (1748-53) ਨੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਤੁਰਕ ਸਨ। 1758 ਵਿੱਚ, ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਾਈਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 5,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ। 1753 ਅਤੇ 1767 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਫਗਾਨ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 60,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੇ ਵੀ ਲਗਭਗ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 4,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ ਦੋ ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, 263 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 5 ਅਤੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁਪ-ਰੁਹੀੜਾ ਵਿਖੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ, ਅਫਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੌਲਤ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ।
ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1757 ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਣਾਅ ਵਧ ਗਿਆ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ।(1)
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਬੰਧ
ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਘਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਗਹਿਲ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਹਨ: ਕੁੱਪ, ਰਹੀੜਾ, ਬੌੜ ਹਾਈ, ਕੰਗਾਰਪੁਰਾ, ਕੰਗਣਵਾਲ, ਮਹੌਲੀ ਕਲਾਂ, ਮਹੌਲੀ ਖੁਰਦ, ਕਸਬਾ ਭਰਾਲ, ਕਾਲੀਆਂ, ਜਲਵਾਣਾ, ਲੋਹਗੜ, ਹਰਦਾਸਪੁਰਾ, ਕੁਤਬਾ, ਬਾਹਮਣੀਆਂ, ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰਾ, ਦਧਾਹੂਰ, ਕਾਲਸਾਂ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਧਨੇਰ, ਮੂੰਮ, ਚੱਕ-ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ ਖੁਰਦ ਤੇ ਗਹਿਲ। ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਹਿਲ ਕਲਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਧਨੇਰ ਹੈ। ਮੂੰਮ,, ਗਹਿਲ, ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਕਾਲਸਾਂ, ਦਧਾਹੂਰ, ਅਤੇ ਕੁਤਬਾ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਨੇੜਲੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਕੁੱਪ ਤੇ ਰਹੀੜਾ ਵੀ 10-12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਸਿੱਖ/ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡ ਹਨ ਪਰ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿੰਡ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1947 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਨੇਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਲਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਤਬਾ ਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਰੰMਘੜ ਜੱਟ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਦੀ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇਹ ਨਹਿਰ 1882 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ, ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਛੰਭ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇਹੋ ਛੰਭ ਸੀ। ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਇਸ ਛੰਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ 1955 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਮੂੰਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਗਾਗੇਵਾਲ ਅਤੇ ਸੱਦੋਵਾਲ ਵਿਖੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਠੂਰ ਦੇ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਫੈਲਾਅ ਦੇਖਦੇ ਜੋ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲੇਆਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, 2 ਜੇਠ ਸੰਮਤ 1803 ਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਨਾਲ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 10,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ ਵਿੱਚ ਇੱਹ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਹੋਇਆ।
28 ਮਾਘ ਸੰਵਤ 1818, 5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ, ਕੁਪ ਰਹੀੜਾ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ) ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਗਹਿਲ (ਨਵਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਰਨਾਲਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ, ਲੱਗਭੱਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 10,000 ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਅਫ਼ਗਾਨ ਰਾਜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ 11 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਬਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਲਿਜਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਛੁਡਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਟਕ ਨਦੀ ਤੱਕ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
14 ਜਨਵਰੀ 1761 ਨੂੰ, ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਜੰਗ ਦੇ ਮਾਲ-ਧਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 2,200 ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ ਅਣਵਿਆਹੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।(32) ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਚਾਨਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।(2) ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਕੰਟਰੋਲ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।(1) (2)
ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੂਨ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 1761 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।(2) ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। (2) ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।(2)
27 ਅਕਤੂਬਰ, 1761 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਡਿਆਲਾ ਦੇ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾਵਰ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ। (4) ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁਰਮਤਾ ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। (5)
ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕ ਉਬੈਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਐਲਾਨਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰੀ ਟਕਸਾਲ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਬਜ਼ਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। (5)
ਜਨਵਰੀ 1762 ਵਿੱਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (11 ਮੀਲ) ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ।(4)(5) ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਦਾਲੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਆਗੂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲਿਆ । (4) ਆਕਿਲ ਦਾਸ, ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਰੰਜਨੀਆ (ਹਿੰਦਾਲੀ) ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਆਗੂ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਦੂਤ ਭੇਜੇ।(4)
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣਾ ਛੇਵਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਦੇ ਦੂਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਰੋਹਤਾਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੇ।(4)(5)(8)ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਵੱਧੀਆਂ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਘੇਰਾ ਤੋੜਨ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਘੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। (4), (5), (6),(7) ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਜੰਡਿਆਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਕਾਰਨ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (18) (13) (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੰਨਾ 487) ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੂਤ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਬੁਲਾਇਆ।
ਜਬੈ ਪਠਾਣਨ ਇਮ ਸੁਨੀ ਯੌਂ ਸਿੰਘਨ ਕੀਨ ਸਲਾਹਿ ।
ਲਯਾਏ ਜੈਨੇ ਸ੍ਰਹੰਦ ਤੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਦੁੜਾਇ ।19।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ਵਾਹਕ ਵੀ ਭੇਜਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਫੌਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰੋਕ ਦੇਣਗੀਆਂ, ਸਿੰਘ ਓਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ਼ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। । ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ; ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕੈਂਪ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਲਗਾਇਆ। (21) ਆਪਣੇ ਤਲਵਾਨ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ।
ਔਰ ਸ਼ਾਹ ਪੈ ਗਏ ਹਲਕਾਰੇ । ਸਿੰਘ ਆਏ ਹੈਂ ਦਾਇ ਅਬ ਸਾਰੇ ।
ਹਮ ਇਤ ਵਲ ਤਿਹਂ ਰਾਖੈਂ ਘੇਰ । ਤੁਮ ਇਨ ਮਾਰੋ ਹੋਤ ਸਵੇਰ ।20।
ਹਮ ਤੁਮ ਮਿਲ ਇਨ ਜਾਨ ਨ ਦੇਹਿਂ । ਏ ਕਾਗਜ ਹਮ ਬਰਸੈਂ ਮੇਹਿਂ ।
ਯੌ ਸੁਨ ਸ਼ਾਹਿ ਲਹੌਰੋਂ ਚੜ੍ਹਿਓ । ਡੇਰਾ ਆਨ ਜੰਡਯਾਲੇ ਕਰਿਓ ।21।
ਸ਼ਾਹ ਹਲਕਾਰੇ ਘਲ ਸੱਦੇ ਜੈਨਾਂ ਔਰ ਪਠਾਨ ।
ਸਵੇਰੇ ਹਮ ਤੁਮ ਰਲ ਪਵੈਂ ਮਾਰੈਂ ਸਿੰਘਨ ਪਛਾਨ ।23।
ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ। ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਤਲਵਾਨ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਦੂਜਾ ਠਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖ ਕਿਲਾ ਰਾਏਪੁਰ (ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ।
ਦੂਜੋ ਕਰਾ ਤਲਵਨ ਕੈ ਪਾਹਿ । ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਕਛੁ ਖਬਰ ਨ ਆਹਿ ।
ਸਿੰਘਨ ਡੇਰਾ ਕੂਚ ਕਰਾਯਾ । ਰਾਇ ਪੁਰੋਂ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਤਕਾਯਾ ।22।
ਤਲਵਣ ਤੋਂ ਸਤਿਲੁਜ ਪੱਤਣ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਇਪੁਰ-ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਆ ਘੇਰਨਾ
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਬੁਰੇ ਸਮੇਂ ਆ ਪਏ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨਦੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਲਾਲ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਫੁੱਲ ਸਮਝ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸੈਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਘੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿੱਘ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਂਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਓਂ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਲ ਸੀ ਜੋ ਕੇਸੂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਜਾਣ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨੋਟਿਸ ਨਾ ਲਿਆ ਪਰ ਕੁੱਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆ ਗਈ ਹੈ।(24) (25) ।13॥ ਜਦ ਤਕ ਸਿੱਘਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝੀ ਤਾਂ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਏਨੇ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨੀ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੇ ਤੇ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਅਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰੂਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰ ਸਕੇ। (26) ।13॥ (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 487)
ਸੋਊ ਬਾਤ ਤਿਨ ਪ੍ਰਾਤੇ ਕਰੀ । ਆਈ ਖਾਲਸੇ ਖੋਟੀ ਘਰੀ ।
ਸਿੰਘ ਤੁਰੇ ਵਲ ਸੋਈ ਦਰਿਆਇ । ਅਗਿਓਂ ਆਇਓ ਅਹਮਦ ਸ਼ਾਹਿ (24)
ਲਾਲ ਲਾਲ ਉਸ ਦਿਸੈ ਬਾਣਾ । ਸਿੰਘਨ ਕੇਸੂ ਫੂਲੇ ਜਾਣਾ ।
ਜੇ ਹੋਤੇ ਥੌ ਸਿੰਘ ਸਿਆਨੇ । ਗਿਲਜੇ ਆਵਤ ਉਨ੍ਹੈਂ ਪਛਾਨੇ (25)
ਠਠਕ ਸਿੰਘ ਤਹਿਂ ਗਏ ਖਲੋਇ । ਤੌ ਲੌ ਆਯੋ ਚਾਨਨ ਹੋਇ ।
ਆਇ ਗਿਲਜਨ ਨੇ ਘੋੜੇ ਰਲਾਏ । ਸਿੰਘਨ ਨਹਿਂ ਥੇ ਤੋੜੇ ਲਾਏ ।26।
ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ 1818 ਬਿਕਰਮੀ ਯਾਨੀ 1761 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਏ। ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਬਲਣ ਲੱਗਾ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜੇ: 'ਮੁਲਕ ਅਹਿਮਦ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ' ਭਾਵ ਅਹਿਮਦ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ; ਹੁਣ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾਲਸੇ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜੇ। ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਮਾਰੂਥਲ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੇ।
5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਦੁਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, (4) (9)ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਸਨ। ।8॥ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਿੱਖ (ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਆਗੂ) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[8] ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।[8] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ "ਭਾਰਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ" ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [4] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ: ਇੱਕ ਦੀ ਕਮਾਨ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ। [5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਡੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [5] ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਸੀ। [5] ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਰਨ ਵਾਲੀਆ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ।[9] ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੈਰ- ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।[5] Continued.......
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਖੂਨ ਵਹਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਆਨਕ ਖੂਨੀ ਸਾਕਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 30,000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਣਮੋਲ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ । ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤਹਿਮਸਨਾਮਾ’ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। (1) ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (18) ਦੁਆਰਾ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਈਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਅਧਾੲਤ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਛੰਭ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ।
ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦਾ ਦੌਰ
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 5-6 ਫਰਵਰੀ 1762 (28 ਮਾਘ ਸੰਮਤ 1818 ਬਿਕਰਮੀ) ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਮਹਾਨ ਕਤਲੇਆਮ ਜਾਂ ਸਰਬਨਾਸ਼ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ' ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਪਹਿਲਾਂ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ 10,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 1984 ਦਾ ਹੈ।
ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵਾਂ ਸਜਿਆ ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ 25,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ 700 ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1713 ਤੋਂ 1726 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ (1726-1745) 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਯਹੀਆ ਖਾਨ (1746-1747) ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1747 ਵਿੱਚ, ਯਹੀਆ ਖਾਨ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਲੇ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ (1748-53) ਨੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਤੁਰਕ ਸਨ। 1758 ਵਿੱਚ, ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਾਈਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 5,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ। 1753 ਅਤੇ 1767 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਫਗਾਨ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 60,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੇ ਵੀ ਲਗਭਗ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 4,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ ਦੋ ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, 263 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 5 ਅਤੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁਪ-ਰੁਹੀੜਾ ਵਿਖੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ, ਅਫਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੌਲਤ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ।
ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1757 ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਣਾਅ ਵਧ ਗਿਆ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ।(1)
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਬੰਧ
ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਘਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਗਹਿਲ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਹਨ: ਕੁੱਪ, ਰਹੀੜਾ, ਬੌੜ ਹਾਈ, ਕੰਗਾਰਪੁਰਾ, ਕੰਗਣਵਾਲ, ਮਹੌਲੀ ਕਲਾਂ, ਮਹੌਲੀ ਖੁਰਦ, ਕਸਬਾ ਭਰਾਲ, ਕਾਲੀਆਂ, ਜਲਵਾਣਾ, ਲੋਹਗੜ, ਹਰਦਾਸਪੁਰਾ, ਕੁਤਬਾ, ਬਾਹਮਣੀਆਂ, ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰਾ, ਦਧਾਹੂਰ, ਕਾਲਸਾਂ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਧਨੇਰ, ਮੂੰਮ, ਚੱਕ-ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ ਖੁਰਦ ਤੇ ਗਹਿਲ। ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਹਿਲ ਕਲਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਧਨੇਰ ਹੈ। ਮੂੰਮ,, ਗਹਿਲ, ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਕਾਲਸਾਂ, ਦਧਾਹੂਰ, ਅਤੇ ਕੁਤਬਾ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਨੇੜਲੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਕੁੱਪ ਤੇ ਰਹੀੜਾ ਵੀ 10-12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਸਿੱਖ/ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡ ਹਨ ਪਰ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿੰਡ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1947 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਨੇਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਲਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਤਬਾ ਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਰੰMਘੜ ਜੱਟ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਦੀ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇਹ ਨਹਿਰ 1882 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ, ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਛੰਭ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇਹੋ ਛੰਭ ਸੀ। ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਇਸ ਛੰਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ 1955 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਮੂੰਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਗਾਗੇਵਾਲ ਅਤੇ ਸੱਦੋਵਾਲ ਵਿਖੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਠੂਰ ਦੇ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਫੈਲਾਅ ਦੇਖਦੇ ਜੋ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲੇਆਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, 2 ਜੇਠ ਸੰਮਤ 1803 ਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਨਾਲ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 10,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ ਵਿੱਚ ਇੱਹ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਹੋਇਆ।
28 ਮਾਘ ਸੰਵਤ 1818, 5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ, ਕੁਪ ਰਹੀੜਾ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ) ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਗਹਿਲ (ਨਵਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਰਨਾਲਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ, ਲੱਗਭੱਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 10,000 ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਅਫ਼ਗਾਨ ਰਾਜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ 11 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਬਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਲਿਜਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਛੁਡਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਟਕ ਨਦੀ ਤੱਕ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।
14 ਜਨਵਰੀ 1761 ਨੂੰ, ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਜੰਗ ਦੇ ਮਾਲ-ਧਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 2,200 ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ ਅਣਵਿਆਹੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।(32) ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਚਾਨਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।(2) ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਕੰਟਰੋਲ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।(1) (2)
ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੂਨ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 1761 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।(2) ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। (2) ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।(2)
27 ਅਕਤੂਬਰ, 1761 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਡਿਆਲਾ ਦੇ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾਵਰ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ। (4) ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁਰਮਤਾ ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। (5)
ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕ ਉਬੈਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਐਲਾਨਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰੀ ਟਕਸਾਲ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਬਜ਼ਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। (5)
ਜਨਵਰੀ 1762 ਵਿੱਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (11 ਮੀਲ) ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ।(4)(5) ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਦਾਲੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਆਗੂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲਿਆ । (4) ਆਕਿਲ ਦਾਸ, ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਰੰਜਨੀਆ (ਹਿੰਦਾਲੀ) ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਆਗੂ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਦੂਤ ਭੇਜੇ।(4)
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣਾ ਛੇਵਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਦੇ ਦੂਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਰੋਹਤਾਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੇ।(4)(5)(8)ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਵੱਧੀਆਂ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਘੇਰਾ ਤੋੜਨ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਘੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। (4), (5), (6),(7) ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਜੰਡਿਆਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਕਾਰਨ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (18) (13) (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੰਨਾ 487) ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੂਤ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਬੁਲਾਇਆ।
ਜਬੈ ਪਠਾਣਨ ਇਮ ਸੁਨੀ ਯੌਂ ਸਿੰਘਨ ਕੀਨ ਸਲਾਹਿ ।
ਲਯਾਏ ਜੈਨੇ ਸ੍ਰਹੰਦ ਤੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਦੁੜਾਇ ।19।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ਵਾਹਕ ਵੀ ਭੇਜਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਫੌਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰੋਕ ਦੇਣਗੀਆਂ, ਸਿੰਘ ਓਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ਼ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। । ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ; ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕੈਂਪ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਲਗਾਇਆ। (21) ਆਪਣੇ ਤਲਵਾਨ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ।
ਔਰ ਸ਼ਾਹ ਪੈ ਗਏ ਹਲਕਾਰੇ । ਸਿੰਘ ਆਏ ਹੈਂ ਦਾਇ ਅਬ ਸਾਰੇ ।
ਹਮ ਇਤ ਵਲ ਤਿਹਂ ਰਾਖੈਂ ਘੇਰ । ਤੁਮ ਇਨ ਮਾਰੋ ਹੋਤ ਸਵੇਰ ।20।
ਹਮ ਤੁਮ ਮਿਲ ਇਨ ਜਾਨ ਨ ਦੇਹਿਂ । ਏ ਕਾਗਜ ਹਮ ਬਰਸੈਂ ਮੇਹਿਂ ।
ਯੌ ਸੁਨ ਸ਼ਾਹਿ ਲਹੌਰੋਂ ਚੜ੍ਹਿਓ । ਡੇਰਾ ਆਨ ਜੰਡਯਾਲੇ ਕਰਿਓ ।21।
ਸ਼ਾਹ ਹਲਕਾਰੇ ਘਲ ਸੱਦੇ ਜੈਨਾਂ ਔਰ ਪਠਾਨ ।
ਸਵੇਰੇ ਹਮ ਤੁਮ ਰਲ ਪਵੈਂ ਮਾਰੈਂ ਸਿੰਘਨ ਪਛਾਨ ।23।
ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ। ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਤਲਵਾਨ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਦੂਜਾ ਠਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖ ਕਿਲਾ ਰਾਏਪੁਰ (ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ।
ਦੂਜੋ ਕਰਾ ਤਲਵਨ ਕੈ ਪਾਹਿ । ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਕਛੁ ਖਬਰ ਨ ਆਹਿ ।
ਸਿੰਘਨ ਡੇਰਾ ਕੂਚ ਕਰਾਯਾ । ਰਾਇ ਪੁਰੋਂ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਤਕਾਯਾ ।22।
ਤਲਵਣ ਤੋਂ ਸਤਿਲੁਜ ਪੱਤਣ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਇਪੁਰ-ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਆ ਘੇਰਨਾ
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਬੁਰੇ ਸਮੇਂ ਆ ਪਏ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨਦੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਲਾਲ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਫੁੱਲ ਸਮਝ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸੈਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਘੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿੱਘ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਂਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਓਂ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਲ ਸੀ ਜੋ ਕੇਸੂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਜਾਣ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨੋਟਿਸ ਨਾ ਲਿਆ ਪਰ ਕੁੱਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆ ਗਈ ਹੈ।(24) (25) ।13॥ ਜਦ ਤਕ ਸਿੱਘਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝੀ ਤਾਂ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਏਨੇ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨੀ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੇ ਤੇ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਅਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰੂਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰ ਸਕੇ। (26) ।13॥ (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 487)
ਸੋਊ ਬਾਤ ਤਿਨ ਪ੍ਰਾਤੇ ਕਰੀ । ਆਈ ਖਾਲਸੇ ਖੋਟੀ ਘਰੀ ।
ਸਿੰਘ ਤੁਰੇ ਵਲ ਸੋਈ ਦਰਿਆਇ । ਅਗਿਓਂ ਆਇਓ ਅਹਮਦ ਸ਼ਾਹਿ (24)
ਲਾਲ ਲਾਲ ਉਸ ਦਿਸੈ ਬਾਣਾ । ਸਿੰਘਨ ਕੇਸੂ ਫੂਲੇ ਜਾਣਾ ।
ਜੇ ਹੋਤੇ ਥੌ ਸਿੰਘ ਸਿਆਨੇ । ਗਿਲਜੇ ਆਵਤ ਉਨ੍ਹੈਂ ਪਛਾਨੇ (25)
ਠਠਕ ਸਿੰਘ ਤਹਿਂ ਗਏ ਖਲੋਇ । ਤੌ ਲੌ ਆਯੋ ਚਾਨਨ ਹੋਇ ।
ਆਇ ਗਿਲਜਨ ਨੇ ਘੋੜੇ ਰਲਾਏ । ਸਿੰਘਨ ਨਹਿਂ ਥੇ ਤੋੜੇ ਲਾਏ ।26।
ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ 1818 ਬਿਕਰਮੀ ਯਾਨੀ 1761 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਏ। ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਬਲਣ ਲੱਗਾ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜੇ: 'ਮੁਲਕ ਅਹਿਮਦ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ' ਭਾਵ ਅਹਿਮਦ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ; ਹੁਣ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾਲਸੇ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜੇ। ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਮਾਰੂਥਲ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੇ।
5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਦੁਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, (4) (9)ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਸਨ। ।8॥ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਿੱਖ (ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਆਗੂ) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[8] ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।[8] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ "ਭਾਰਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ" ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [4] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ: ਇੱਕ ਦੀ ਕਮਾਨ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ। [5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਡੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [5] ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਸੀ। [5] ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਰਨ ਵਾਲੀਆ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ।[9] ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੈਰ- ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।[5] Continued.......
Last edited:
