Punjabi: ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

[dalvinder45]

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ​

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
Dalvinder45@yahoo.co.in; 9815366726

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਯਾਦਗਾਰ

ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਖੂਨ ਵਹਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿਆਨਕ ਖੂਨੀ ਸਾਕਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 30,000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਣਮੋਲ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ । ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤਹਿਮਸਨਾਮਾ’ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। (1) ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (18) ਦੁਆਰਾ ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਈਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਅਧਾੲਤ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਛੰਭ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ।

ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦਾ ਦੌਰ

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 5-6 ਫਰਵਰੀ 1762 (28 ਮਾਘ ਸੰਮਤ 1818 ਬਿਕਰਮੀ) ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਮਹਾਨ ਕਤਲੇਆਮ ਜਾਂ ਸਰਬਨਾਸ਼ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ' ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਪਹਿਲਾਂ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ 10,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 1984 ਦਾ ਹੈ।

ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵਾਂ ਸਜਿਆ ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ 25,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ 700 ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1713 ਤੋਂ 1726 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ (1726-1745) 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਯਹੀਆ ਖਾਨ (1746-1747) ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1747 ਵਿੱਚ, ਯਹੀਆ ਖਾਨ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਲੇ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ (1748-53) ਨੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਤੁਰਕ ਸਨ। 1758 ਵਿੱਚ, ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਾਈਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 5,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ। 1753 ਅਤੇ 1767 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਫਗਾਨ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 60,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੇ ਵੀ ਲਗਭਗ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 4,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ ਦੋ ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, 263 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 5 ਅਤੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁਪ-ਰੁਹੀੜਾ ਵਿਖੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ, ਅਫਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੌਲਤ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ।

ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1757 ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਣਾਅ ਵਧ ਗਿਆ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ।(1)

ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਬੰਧ

ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿੰਤਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਘਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਗਹਿਲ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵਾਪਰਿਆ, ਉਹ ਹਨ: ਕੁੱਪ, ਰਹੀੜਾ, ਬੌੜ ਹਾਈ, ਕੰਗਾਰਪੁਰਾ, ਕੰਗਣਵਾਲ, ਮਹੌਲੀ ਕਲਾਂ, ਮਹੌਲੀ ਖੁਰਦ, ਕਸਬਾ ਭਰਾਲ, ਕਾਲੀਆਂ, ਜਲਵਾਣਾ, ਲੋਹਗੜ, ਹਰਦਾਸਪੁਰਾ, ਕੁਤਬਾ, ਬਾਹਮਣੀਆਂ, ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰਾ, ਦਧਾਹੂਰ, ਕਾਲਸਾਂ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਧਨੇਰ, ਮੂੰਮ, ਚੱਕ-ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ ਖੁਰਦ ਤੇ ਗਹਿਲ। ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਮਹਿਲ ਕਲਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਧਨੇਰ ਹੈ। ਮੂੰਮ,, ਗਹਿਲ, ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸੱਦੋਵਾਲ, ਛੀਨੀਵਾਲ, ਕਲਾਲ ਮਾਜਰਾ, ਕਾਲਸਾਂ, ਦਧਾਹੂਰ, ਅਤੇ ਕੁਤਬਾ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਨੇੜਲੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਹਨ। ਕੁੱਪ ਤੇ ਰਹੀੜਾ ਵੀ 10-12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅੱਗੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਸਿੱਖ/ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡ ਹਨ ਪਰ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿੰਡ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1947 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਨੇਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਲਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਤਬਾ ਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਰੰMਘੜ ਜੱਟ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਦੀ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਇਹ ਨਹਿਰ 1882 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ, ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਛੰਭ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇਹੋ ਛੰਭ ਸੀ। ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਇਸ ਛੰਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ 1955 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਈਸ਼ਰ ਦਾਸਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਮੂੰਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਗਾਗੇਵਾਲ ਅਤੇ ਸੱਦੋਵਾਲ ਵਿਖੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਠੂਰ ਦੇ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਫੈਲਾਅ ਦੇਖਦੇ ਜੋ ਨਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ।

ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ
ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲੇਆਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 1746 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, 2 ਜੇਠ ਸੰਮਤ 1803 ਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਨਾਲ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੇ ਛੰਬ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 10,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ ਵਿੱਚ ਇੱਹ ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਹੋਇਆ।

28 ਮਾਘ ਸੰਵਤ 1818, 5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ, ਕੁਪ ਰਹੀੜਾ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ) ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਗਹਿਲ (ਨਵਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਰਨਾਲਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ, ਲੱਗਭੱਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 10,000 ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਅਫ਼ਗਾਨ ਰਾਜੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ 11 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਾਕਤ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਜ਼ਬਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਲਿਜਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਛੁਡਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਅਟਕ ਨਦੀ ਤੱਕ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

14 ਜਨਵਰੀ 1761 ਨੂੰ, ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਜੰਗ ਦੇ ਮਾਲ-ਧਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 2,200 ਕੈਦ ਕੀਤੀਆਂ ਅਣਵਿਆਹੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।(32) ਜਦੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਚਾਨਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਕਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।(2) ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਕੰਟਰੋਲ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।(1) (2)

ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੂਨ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 1761 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।(2) ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ। (2) ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।(2)

27 ਅਕਤੂਬਰ, 1761 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਡਿਆਲਾ ਦੇ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾਵਰ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ। (4) ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁਰਮਤਾ ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। (5)

ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕ ਉਬੈਦ ਖਾਨ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਐਲਾਨਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰੀ ਟਕਸਾਲ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਬਜ਼ਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। (5)

ਜਨਵਰੀ 1762 ਵਿੱਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 18 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (11 ਮੀਲ) ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ।(4)(5) ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੰਦਾਲੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਆਗੂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘੇਰ ਲਿਆ । (4) ਆਕਿਲ ਦਾਸ, ਧਰਮ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਰੰਜਨੀਆ (ਹਿੰਦਾਲੀ) ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਆਗੂ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਦੂਤ ਭੇਜੇ।(4)

ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ

ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਆਪਣਾ ਛੇਵਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਦੇ ਦੂਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਰੋਹਤਾਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੇ।(4)(5)(8)ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਵੱਧੀਆਂ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਘੇਰਾ ਤੋੜਨ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਘੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। (4), (5), (6),(7) ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਜੰਡਿਆਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਕਾਰਨ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (18) (13) (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੰਨਾ 487) ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੂਤ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਬੁਲਾਇਆ।

ਜਬੈ ਪਠਾਣਨ ਇਮ ਸੁਨੀ ਯੌਂ ਸਿੰਘਨ ਕੀਨ ਸਲਾਹਿ ।
ਲਯਾਏ ਜੈਨੇ ਸ੍ਰਹੰਦ ਤੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਦੁੜਾਇ ।19।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ਵਾਹਕ ਵੀ ਭੇਜਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਫੌਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰੋਕ ਦੇਣਗੀਆਂ, ਸਿੰਘ ਓਨੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ਼ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। । ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ; ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਕੈਂਪ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਲਗਾਇਆ। (21) ਆਪਣੇ ਤਲਵਾਨ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ।

ਔਰ ਸ਼ਾਹ ਪੈ ਗਏ ਹਲਕਾਰੇ । ਸਿੰਘ ਆਏ ਹੈਂ ਦਾਇ ਅਬ ਸਾਰੇ ।
ਹਮ ਇਤ ਵਲ ਤਿਹਂ ਰਾਖੈਂ ਘੇਰ । ਤੁਮ ਇਨ ਮਾਰੋ ਹੋਤ ਸਵੇਰ ।20।
ਹਮ ਤੁਮ ਮਿਲ ਇਨ ਜਾਨ ਨ ਦੇਹਿਂ । ਏ ਕਾਗਜ ਹਮ ਬਰਸੈਂ ਮੇਹਿਂ ।
ਯੌ ਸੁਨ ਸ਼ਾਹਿ ਲਹੌਰੋਂ ਚੜ੍ਹਿਓ । ਡੇਰਾ ਆਨ ਜੰਡਯਾਲੇ ਕਰਿਓ ।21।
ਸ਼ਾਹ ਹਲਕਾਰੇ ਘਲ ਸੱਦੇ ਜੈਨਾਂ ਔਰ ਪਠਾਨ ।
ਸਵੇਰੇ ਹਮ ਤੁਮ ਰਲ ਪਵੈਂ ਮਾਰੈਂ ਸਿੰਘਨ ਪਛਾਨ ।23।

ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੰਡਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ। ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਤਲਵਾਨ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਦੂਜਾ ਠਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਸਰਹਿੰਦ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖ ਕਿਲਾ ਰਾਏਪੁਰ (ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ।

ਦੂਜੋ ਕਰਾ ਤਲਵਨ ਕੈ ਪਾਹਿ । ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਕਛੁ ਖਬਰ ਨ ਆਹਿ ।
ਸਿੰਘਨ ਡੇਰਾ ਕੂਚ ਕਰਾਯਾ । ਰਾਇ ਪੁਰੋਂ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਤਕਾਯਾ ।22।

ਤਲਵਣ ਤੋਂ ਸਤਿਲੁਜ ਪੱਤਣ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਇਪੁਰ-ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਆ ਘੇਰਨਾ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਬੁਰੇ ਸਮੇਂ ਆ ਪਏ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨਦੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜ ਲਾਲ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਫੁੱਲ ਸਮਝ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸੈਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਘੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿੱਘ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਂਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਓਂ ਆ ਘੇਰਿਆ। ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਲ ਸੀ ਜੋ ਕੇਸੂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਜਾਣ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨੋਟਿਸ ਨਾ ਲਿਆ ਪਰ ਕੁੱਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਅਫਗਾਨੀ ਸੈਨਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆ ਗਈ ਹੈ।(24) (25) ।13॥ ਜਦ ਤਕ ਸਿੱਘਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝੀ ਤਾਂ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਏਨੇ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨੀ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੇ ਤੇ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਅਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰੂਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰ ਸਕੇ। (26) ।13॥ (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ: ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 487)

ਸੋਊ ਬਾਤ ਤਿਨ ਪ੍ਰਾਤੇ ਕਰੀ । ਆਈ ਖਾਲਸੇ ਖੋਟੀ ਘਰੀ ।
ਸਿੰਘ ਤੁਰੇ ਵਲ ਸੋਈ ਦਰਿਆਇ । ਅਗਿਓਂ ਆਇਓ ਅਹਮਦ ਸ਼ਾਹਿ (24)
ਲਾਲ ਲਾਲ ਉਸ ਦਿਸੈ ਬਾਣਾ । ਸਿੰਘਨ ਕੇਸੂ ਫੂਲੇ ਜਾਣਾ ।
ਜੇ ਹੋਤੇ ਥੌ ਸਿੰਘ ਸਿਆਨੇ । ਗਿਲਜੇ ਆਵਤ ਉਨ੍ਹੈਂ ਪਛਾਨੇ (25)
ਠਠਕ ਸਿੰਘ ਤਹਿਂ ਗਏ ਖਲੋਇ । ਤੌ ਲੌ ਆਯੋ ਚਾਨਨ ਹੋਇ ।
ਆਇ ਗਿਲਜਨ ਨੇ ਘੋੜੇ ਰਲਾਏ । ਸਿੰਘਨ ਨਹਿਂ ਥੇ ਤੋੜੇ ਲਾਏ ।26।

ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ 1818 ਬਿਕਰਮੀ ਯਾਨੀ 1761 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਏ। ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਬਲਣ ਲੱਗਾ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜੇ: 'ਮੁਲਕ ਅਹਿਮਦ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ' ਭਾਵ ਅਹਿਮਦ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ; ਹੁਣ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 90 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾਲਸੇ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜੇ। ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਮਾਰੂਥਲ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੇ।

5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਦੁਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, (4) (9)ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਸਨ। ।8॥ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ 11 ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਿੱਖ (ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਆਗੂ) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[8] ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।[8] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ "ਭਾਰਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ" ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [4] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ: ਇੱਕ ਦੀ ਕਮਾਨ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ। [5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਡੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [5] ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਸੀ। [5] ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਰਨ ਵਾਲੀਆ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ।[9] ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੈਰ- ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।[5] Continued.......​

 

[dalvinder45]

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ -2

ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਇਪੁਰ-ਗੁਜਰਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ

ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛਿਆਂ, ਤੀਰ, ਧਨੁਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਭਿਆਨਕ ਹੱਥ-ਹੱਥ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲਈ ਲੜੀ ਸੀ। (27)[14] (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 488)

ਤੀਰ ਤਲਵਾਰਨ ਭਈ ਲੜਾਈ । ਪਰੇ ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਥੇ ਆਈ ।
ਤੌ ਭੀ ਸਿੰਘ ਸੁ ਖੜ ਖੜ ਲੜੈਂ । ਦੀਨ ਮਜ਼ਹਬ ਕਰ ਜੁੱਧਹਿ ਅੜੈਂ ।27।

ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਅਤੇ ਮੁਫ਼ਤ ਖੋਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਪਠਾਣਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ ਸਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਠਾਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਲੁੱਟਨ ਖੋਸਨ ਜੋ ਗਏ ਰਲੇ ਸੁ ਗਿਲਜਨ ਜਾਇ । ਤਿਨ ਕੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆ ਪਈ ਤੇ ਉਨ ਦਏ ਖਪਾਇ ।28।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ,ਸਿੰਘ ਦਲ ਜੋ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਲ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। (29)

ਲਗੋ ਖਾਲਸੋ ਕਰਨ ਲਰਾਈ । ਮੂਹਰਯੋਂ ਦੀਨੋਂ ਬਹੀਰ ਮੁੜਾਈ ।
ਸਿਰ ਮੁਹਰੀਅਨ ਕੈ ਪਰੀ ਲੜਾਈ । ਬਹੁਤ ਮਾਰ ਉਨ ਸਿੰਘਨ ਖਾਈ ।29।

ਸਿੰਘ ਹਟਦੇ, ਖਿੰਡਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਹੋ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ।ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। (30)।

ਮੁੜ ਮੁੜ ਸਿੰਘ ਇਕੱਤਰ ਭਏ । ਗਿਲਜਨ ਸੋਂ ਸਿੰਘ ਲੜਨੇ ਡਹੇ ।
ਬੰਦੂਕ ਕਮਾਨ ਨੇਜੋ ਤਲਵਾਰ । ਲਗੀ ਦੁਤਰਫ਼ੀਂ ਹੋਵਨ ਮਾਰ ।30।

ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਮੁੜਣਾ

ਪਠਾਨਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਹਮਲਾਵਰ ਟੁਕੜੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦੇ ਰਾਹਨੁਮਾ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਬਣਾਈ ਤੇ ਮਲਵਈ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲ ਸੁਨੇਹੇ ਘੱਲੇ । (31)

ਹਰੌਲ ਸਿੰਘਨ ਤੋ ਲਭਯੋ ਸੰਭਾਰ । ਸ੍ਰਦਾਰਨ ਮਿਲ ਤਬ ਕੀਓ ਬਿਚਾਰ ।
ਕਰੋ ਬਹੀਰ ਅਬ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ । ਵਕੀਲ ਮਲਵੱਯਨ ਕਹੀ ਸੱਦ ਗੱਲ ।31।

ਮਲਵਈ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਅਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਭੇਜੇ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਨ ਸੰਗੂ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਕਾ ਦਰਾਜ ਤੋਂ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸੇਖੂ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਹੰਬਲਵਾਲ ਤੋਂ ਸੀ ਜੋ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਨਿਗਰਾਨ ਸੀ। ਤੀਜਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ ਭਾਈਕਾ ਸੀ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। (33)

ਚਲੋ ਮੁਹਰੇ ਲਗ ਅਪਨੇ ਦੇਸ਼ । ਵਹੀਰ ਚਲੋ ਲੈ ਮੁਹਰੇ ਬੇਸ਼ ।
ਵਕੀਲ ਭਾਈਕਾ ਦਰਾਜ ਸੁ ਵਾਰਾ । ਨਾਮ ਸੰਗੂ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਾ ।32।

ਦੂਜੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਕੌ ਕੁਤਵਾਲ । ਨਾਮ ਸੇਖੂ ਸਿੰਘ ਹੰਬਲਵਾਰ ।
ਬੁੱਢੇ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਕੋ ਤੀਓ । ਗਿਣ ਖਾਲਸੇ ਸੋ ਮੁਹਰੇ ਕੀਓ ।33।

ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਬਰਛਿਆਂ ਦੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੰਡੇ-ਧਾਰਕਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਦਲ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ । (34)

ਤਿਨ ਨੇਜਨ ਕਪੜੇ ਬੰਧੇ ਬੈਰਕ ਜਿਵ ਕਰ ਲੀਨ ।
ਵਹੀਰ ਮਗਰ ਤਿਨ ਹੁਇ ਤੁਰਯੋ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ।34।

ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਮਲਵਈ ਰਾਹਨੁਮਾ ਸਿੰਘ ਉੱਚੀਆ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੇ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘ ਦਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਬੇੜਾ ਮਾਲਵਾ ਸਿੰਘ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛਾ ਚਲੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹਰਿਆਵਲ ਦਸਤਾ ਪਿਛਿਓਂ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। (35) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 489)

ਕਹੈਂ ਮਲਵਈ ਹਮ ਮਗਰੇ ਆਯੋ । ਊਚੇ ਕਹਿ ਕਹਿ ਬੋਲ ਸੁਨਾਯੋ ।
ਬਹੀਰ ਮਲਵੱਯਨ ਮਗਰ ਲਗ ਤੁਰਾ । ਗਿਲਜੇ ਹਰੌਲ ਸਿੰਘਨ ਕੀਓ ਖਰਾ ।35।

ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅਜੇ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਸ 'ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਜੈਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਮੁਖੀ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। (36)

ਬਹੀਰ ਕੋਸ ਦੁਇ ਤਿੰਨ ਗਯੋ ਤੌ ਆਗੇ ਪਰੇ ਰਿਪੁ ਔਰ ।
ਜੈਨਾ ਅਤੇ ਮਲੇਰੀਏ ਮਾਰੇ ਉਨ੍ਹੈਂ ਬਹੁ ਦੌਰ ।36।

ਭੰਗੂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।[1] ਵਜ਼ੀਰ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਕੋਲ 4,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਰਹਿੰਦੀ ਕੋਲ 4,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ।[1] ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀਵਾਨ ਲਛਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਵੀ ਸੀ।[1]

ਮੁੜ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅੱਗੇ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਡਟੇ ਰਹੇ।[1] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਫਿਰ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਟੁਕੜੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗੇ ਮੁਗਲਾਂ ਲਈ ਹਮਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਖੁਲ੍ਹ ਗਏ।[1] ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਵਹੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਾਫਲਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫਲੇ ਨੂੰ ਫੜਨ ਕਈ ਹੋਰ ਡਟੇ ਰਹਿਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀ ਸੀ।[1] ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੀ ਭਾਰੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਅਬਦਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ, ਇਸ ਲਈ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਫੌਜ ਨਾਲ ਕਾਫਲੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।[1] ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਟੁਕੜੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 12,000 ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[1] ਅਬਦਾਲੀ ਇਸ ਹਮਲੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਵਹੀਰ ਕਾਫਲੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਘਿਰ ਗਏ।[1] ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25% ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਤਿੰਨ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕੁੱਪ ਰਹੀੜਾ ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਦਾਲੀ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਟਾ-ਵਢੀ ਕਰਨੀ

ਪਹਿਲਾਂ, ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਨੇੜੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਅਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਹੀਰ ਕਾਫਲਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂ ਸਨ, ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ 10-12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਪ ਅਤੇ ਰਹੀੜਾ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ (ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੋਵੇਂ ਮੁਸਲਿਮ-ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਸਨ)।[1] ਅਚਾਨਕ ਜਦੋਂ ਕਾਫਲਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਭੀਖਨ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਫੌਜਾਂ ਅਚਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਈਆਂ।[1] ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[1]

ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ, ਜੋ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਹੀਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਰੋੜਸਿੰਘੀਆ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ, ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇੱਕ ਜਥਾ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। [1][5]ਇਸ ਜਥੇ ਨੈ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਭੀਖਨ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਫਲੇ ਨੇ ਬਰਨਾਲਾ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।[1] ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਅਗਵਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।[5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਅਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮੁੱਖ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ।[5] ਮੁੱਖ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋਰ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਹੀਰ ਕਾਫਲੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ।[1] ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਵਹੀਰ ਕਾਫਲੇ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਭੀਖਨ ਖਾਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵਹੀਰ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।[1]]ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ: "... ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਘਾਹ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਪਤੇ ਹੋਣ"।[1] ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਅਗਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।[5] ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।[5]

ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਮਿਸਲਦਾਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਨ ਪਰ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਕਾਫਲੇ ਲਈ ਕੋਈ ਮਿਸਲਦਾਰ ਜਾਂ ਸਰਦਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਿਓਂ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਕਾਫਲੇ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਪਠਾਣ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ, ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਵਧਣਾ ਰੋਕਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਰੱਖਿਆ ਰਹਿਤ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੇਰ ਭੇਡਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। (37)​

ਬਹੀਰ ਗਯੋ ਥੋ ਸੁੰਨੋਂ ਤੋਊ । ਹੁਤੋ ਸ੍ਰਦਾਰ ਨ ਉਨ ਸੰਗ ਕੋਊ ।
ਅਗਯੋਂ ਬਹੀਰ ਉਨ ਲੀਨੋ ਘੇਰ । ਜਿਮ ਅੱਯੜ ਮੇਂ ਵੜ ਗਯੋ ਸ਼ੇਰ ।37।

ਵਧਦੀ ਵਹੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅੱਗੇ ਬੀਬੀਆਂ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਜੋ ਬਚ ਗਏ ਉਹ ਸਿੱਖ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਹੋ ਗਏ।
ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦਲ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ: [32]

"ਮੈਂ ਵੀ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਭੱਜ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਅੱਧਾ ਕੋਹ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਅਚਾਨਕ ਭੱਜ ਰਹੇ ਸਿੱਖ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਰੁਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਭੱਜ ਗਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਭੱਜਣ ਲਈ ਨਾ ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਮੈਂ (ਮਿਸਕੀਨ) ਇਕੱਲਾ ਪਿੰਡ ਕੁਪ ਵੱਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਸਿੱਖ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ"। — ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ, ਤਹਿਮਸਨਾਮਾ
5 ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਸਕੀਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੇਅਸਰ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਨੇ ਮਿਸ਼ਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਲਗਾ ਲਿਆ।[1] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਬਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਪ-ਰਾਹੀਰਾ ਵਿਖੇ ਡੇਰਾ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ। [8]

 

[dalvinder45]

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ -3

ਕਤਲੇਆਮ

5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਦੁਰਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, [9][4] ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਨ। [8] ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ 11 ਮਿਸਲਦਾਰ (ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਆਗੂ) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। [8] ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। [8] ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ "ਭਾਰਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ" ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [4]

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ: ਇੱਕ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ। [5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[5] ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਸੀ।[5] ਇਕੱਲੇ ਕੁਪ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਤਾਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਨ।[9] ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[5] ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।[5]

ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀਆਂ ਆਮ ਗੁਰੀਲਾ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। [8] ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਲੜਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਆਤਮਘਾਤੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। [8] ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵਰਗਾਕਾਰ ਬਣਾਉਣ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਿੱਧੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਗੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੀਆਂ। [8] ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਲੜਾਕੂ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੋ ਜਾਣ, ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਹੀਰਕਾਫਲੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਬਰਨਾਲਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਣ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ। [8] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੁਲਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਗਾਈਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਆਉਣਗੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। [8][9] ਜੇਕਰ ਇਹ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਸੁੱਕੇ, ਪਾਣੀ ਰਹਿਤ, ਸੁੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ।[9]​

ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਉਹੀ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਫੌਜ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ 2½ ਕਦਮ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।।1॥ ਰਣਨੀਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: ਪਹਿਲਾ ਗ੍ਰੁਪ ਵਿਰੋਧੀ ਫੌਜ 'ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਗ੍ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਗ੍ਰੁਪ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੁਆਰਾ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਸੀ।[1]

ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਈ: ਰੇਤਲੇ ਟਿੱਲੇ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਰੋਤ ਨਹੀਂ, ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਿੱਖ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।[1] ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਧ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ।[1] ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਦੋਂ ਕਾਫਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੋੜੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਕਿਸਮਤ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ। [1] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲੱਥਪੱਥ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਘਾਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਸਿੱਖ, ਕਿਵੇਂ ਲੜਦੇ ਸਨ? [1]​

ਭੰਗੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਫਿਰ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਸਰਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਲਈ ਝਿੜਕਿਆ: [1] "... ਅਜੇ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਘੇਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ 20,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਹਨ। ਕੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ? ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਲੱਛਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਮੱਲੇਰੀਆ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਘੜੀਆਂ (ਦੋ ਘੰਟੇ) ਲਈ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਬਿਨਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।' (ਅਬਦਾਲੀ, ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)

ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਫਿਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਘੇਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। "ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਉਂ ਜਾਪਦੇ ਹਨ"।[1] ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਵਹੀਰ ਦੇ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੇ । ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[1] ਅਬਦਾਲੀ ਸਿੱਖ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਹੀਰ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ।[32] ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।[1] ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਦਾ ਘੋੜਾ ਲੈਣਾ ਪਿਆ।[1] ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ।[1]

ਅਬਦਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਰਨਾਲਾ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਫਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ, ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਵਧਦੇ ਗਏ, ।[4][9] ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ, ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ: [8][6] "... ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਵਧਦੇ ਗਏ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੁਰਗੀ ਆਪਣੇ ਚੂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਢੱਕਦੀ ਹੈ।"

ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਯੋਜਨਾ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਇਆ, ਕਿ ਵਧਦੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਤੈਨਾਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਨਵੇਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੀਆਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਉਨ ਕਤਲੈ ਕਰੇ । ਬਚੇ ਬਹੀਰੀਏ ਮੁੜ ਦਲ ਰਲੇ ।
ਤਬਹਿ ਖਾਲਸੈ ਕਹਯੋ ਬਿਚਾਰ । ਚਲੋ ਵਹੀਰ ਸੰਗ ਕੋਊ ਸਰਦਾਰ ।38।

ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੁਪ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਸਨ ਇੱਕ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ (ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ), ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ । ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। (39)

ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਏਹ ਹੋਤ ਥੇ ਥੰਨੇਵਾਲ ।
ਤਿਨਕੋ ਸਭ ਸਿੰਘਨ ਕਹਯੋ ਇਕ ਰਲੋ ਬਹੀਰੇ ਨਾਲ ।39।

ਚਹੁੰ ਤਰਫੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਈ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਗ੍ਰੁਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣਾ
ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਕਿ ਉਹ ਜੈਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰੇਗਾ। ਦੂਜੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨਾਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। (40)

ਸਭ ਖਾਲਸੇ ਸਿਉਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਕਹਯੋ । ਜੈਨੈ ਮਲੇਰੀ ਵੱਲ ਮੈਂ ਰਹਯੋ ।
ਤੀਨ ਤਰਫ ਤੁਮ ਸਭੇ ਨਿਬਹਯੋ । ਦੀਨ ਮਜ਼੍ਹਬ ਕੋ ਜੁੱਧ ਸੰਬਹਯੋ ।40।

ਇਸ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ, ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਤੁਰੰਤ ਘੇਰੇ ਹੋਏ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਨੌਂ (ਮਿਸਲਾਂ) ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਕੇ, ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ 'ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। (41)

ਸੋਊ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਮੰਨ ਲਯੋ । ਤੁਰਤ ਉਨ੍ਹੈਂ ਵਲ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਗਯੋ ।
ਰਹੀ ਮਿਸਲ ਨੌ ਸ਼ਾਹਿ ਸੁ ਵੱਲ । ਤੁਰਯੋ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਯੌਂ ਕਹਿ ਗੱਲ ।41।

ਮਿਸਲ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਜੰਗੀ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਹਿ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੇ ਝੰਡੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਦਬਦਬਾ ਪਾਇਆ, ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਦਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। (42)

ਆਪੋ ਅਪਣੋਂ ਧੌਂਸ ਬਜਾਯੋ । ਨਿਸ਼ਾਨ ਬੈਰਕੀ ਸਾਥ ਰਖਾਯੋ ।
ਪਰੈ ਜੋਰ ਫੌਜਨ ਕੋ ਜਹਾਂ । ਰਲ ਮਿਲ ਮਿਸਲ ਪਰਯੋ ਸਭ ਤਹਾਂ ।42।

ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਜੈਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਭਿੜਿਆ ਅਤੇ ਪਠਾਣ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੜਾਈ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ (43)

ਯੌ ਕਹਿਕੈ ਸੋ ਜਾ ਲਰਯੋ ਮਲੇਰੀਅਨ ਜੈਨੇ ਸਾਥ ।
ਬਹੀਰ ਤੁਰਾਯੋ ਫੇਰ ਉਨ ਗਿਲਜਨ ਦਿਖਾ ਕੇ ਹਾਥ ।43।

ਆਪਣੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ, ਤੀਰ ਅਤੇ ਧਨੁਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਰਛਿਆਂ ਨਾਲ, ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਲ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਨਰਮੰਦੀ ਨਾਲ ਚਲਾਇਆ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। (44) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 491)

ਬੰਦੂਕ ਕਮਾਨਨ ਬਰਛੀ ਫੜ ਤੇਗ ਸੰਭਾਰ ਚਲਾਇ ।
ਮਾਰੇ ਸਿੰਘ ਬਡ ਸੂਰਮੇਂ ਘੋੜੇ ਵਿਚ ਰਲਾਇ ।44।

ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨਾਲ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਖਾਨ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਵੱਢ ਕਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ। (45)

ਬਹੀਰੋਂ ਜੈਨਾ ਦੂਰ ਹਟਾਯਾ । ਬਹੁ ਗਿਲਜਨ ਸੋਂ ਜੰਗ ਮਚਾਯਾ ।
ਲਛਮੀ ਨਰਾਇਣ ਔਰ ਪਠਾਨ । ਮਾਰ ਹਟਾਏ ਕਰ ਪਿਸ਼ੇਮਾਨ ।45।

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰਕੇ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਸ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਿੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਯੋਧੇ ਸਨ। (46)

ਮਿਸਲ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਬਹੁ ਸਰਦਾਰ । ਮਾਰ ਰਾਮ ਜੰਗੇ ਗਿਲਜੇ ਦਏ ਟਾਰ ।
ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਔ ਕ੍ਰੋੜਾ ਸਿੰਘ । ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਔ ਬਿੰਡਾ ਸਿੰਘ ।46।

ਜੈਨ ਖਾਨ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਵਧ ਕੇ ਨੇੜਿਓਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਹੋਏ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ । (47)

ਐਸੇ ਥੇ ਤਹਿਂ ਬਹੁ ਸਰਦਾਰ । ਬਹੀਰੋਂ ਦੀਨੇ ਤੁਰਕ ਨਿਕਾਰ ।
ਦੂਰੋਂ ਜੈਨਾਂ ਲਰਤਾ ਜਾਵੈ । ਕਦੇ ਦੂਰ ਕਦੇ ਢੁਕ ਭੀ ਆਵੈ ।47।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਲਵਾ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਵੱਲ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਦੂਜੀਆਂ ਮੁੱਖ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਰਹੇ, ਕਦੇ ਵਧਕੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। (48)

ਫੇਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਮਲਵੱਈ ਬੁਲਾਏ । ਉਸੀ ਤੌਰ ਵਹਿ ਮੁਹਰੇ ਲਾਏ ।
ਅਗੇ ਸੁਨੋ ਬਡ ਦਲ ਕੀ ਗੱਲ । ਨਠੇ ਭਜੇ ਕਿਤ ਰਹੇ ਅਚੱਲ ।48।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਰੱਖੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਮਿਸਲਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। (49) ਚਾਰ ਚਾਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਗ੍ਰੁਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ 'ਤੇ ਦੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ, ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਗੇ । (50) ਅਜਿਹੇ ਗ੍ਰੁਪ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲੜਾਈ ਲੜਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਰਹੇ।ਮੁਗਲਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਤਾਕਤ ਵਾਲੇ ਘੋੜੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਜੰਗਲ ਤੱਕ ਦੌੜ ਸਕਦੇ ਸਨ। (51)​

ਤੌ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯੌਂ ਕਹਯੋ ਮੇਰੀ ਸੁਨੋਂ ਸਲਾਹਿ ।
ਜਿਮੈਂ ਸ਼ਾਹਿ ਤੁੰਮਨ ਰਚੋ ਤਿਮ ਲੜੋ ਤੁਮ ਮਿਸਲ ਬਨਾਇ ।49।
ਚਾਰ ਮਿਸਲ ਕੋ ਥਨੋ ਬਨਾਵੋ । ਦੁਇ ਦੁਇ ਮਿਸਲ ਦੁਤਰਫੀਂ ਲਾਵੋ ।
ਜੋਰ ਪਰੈ ਜਿਸ ਬਹੁਤੋ ਆਇ । ਮੈਂ ਜਾ ਕਰੂੰ ਸੁ ਉਸੈ ਸਹਾਇ ।50।
ਕਰੋ ਲਰਾਈ ਯੋ ਬੰਨ੍ਹ ਥੰਨ੍ਹੇ । ਬਚੈਂ ਨਹੀਂ ਇਨ ਆਗੇ ਭੰਨੇ ।
ਇਨ ਕੇ ਘੋੜੇ ਸੌ ਕੋਹੁ ਦੌੜੈਂ । ਪੁਜੈਂ ਨ ਜੰਗਲ ਲੌ ਹਮ ਘੋੜੈ ।51।

ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੜਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। (52) ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉh ਵਾਵਰੋਲੇ vWg hn jd ik ਸਿੰਘ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ hox krky, su~ky p~iqAW vWg hn । ਇਸ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਅਤੇ ਲੜਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ,ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। (53) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 493) ਬਜ਼ੁਰਗ ਜੰਗੀ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨਵੈਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਚਲਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ, (54) ਇੱਕ ਪਰਸਵਾਰਥ ਧਰਮ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕੇ। (55)​

ਜਸੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਦ ਸਿਆਣੇ । ਤਿਨ ਸੁਣ ਐਸੇ ਬਚਨ ਬਖਾਣੇ ।
ਮਿਸਲ ਵੰਡ ਅਬ ਕਬਹੁਂ ਨ ਪਾਵੋ । ਰਲ ਮਿਲ ਖੜ ਤੁਰ ਪੰਥ ਬਚਾਵੋ ।52।
ਤੁਰਕ ਆਟਾ ਹਮ ਲੂਣ ਸਿਞਾਪੈਂ । ਵਹਿ ਅੰਧੇਰੀ ਹਮ ਬਰੋਲੋ ਸਿਞਾਪੈਂ ।
ਤੁਰ ਤੁਰ ਲਰੋਂ ਔ ਲਰ ਲਰ ਤੁਰੋ । ਬਹੀਰ ਬਚਾਵਨ ਖਾਤਰ ਅੜੋ ।53।
ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਭੀ ਸੋ ਮੰਨ ਲਈ ਕਹੀ ਸਿਆਨਨ ਜੋਇ ।
ਖੜ ਸਿੰਘ ਅੜੇ ਸ਼ੇਰ ਜਿਮ ਗਿਲਜਨ ਆਗੈ ਤੋਇ ।54।
ਚੌਪਈ : ਲੜੈਂ ਸਿੰਘ ਪਰਸ੍ਵਾਰਥ ਜਾਨ । ਟਲੈਂ ਨ ਮਰਨੋਂ ਸਿੰਘ ਸੁਜਾਨ ।
ਪੰਥ ਗੁਰੂ ਕੀ ਸਮਝੈਂ ਲਾਜ । ਦੀਨ ਮਜ਼ਹਬ ਕੇ ਜੁੱਧੇ ਕਾਜ ।55।
ਘੋਰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰੀ

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਘੰਟੇ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਠਾਣ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਟੁਕੜੀਆਂ ਪਹੁੰਚੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਬਲੰਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ। (56) ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਬੁਲਾ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਡਾ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ, ਰੁਕਦੇ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ? (57) ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦੰਦ ਪੀਸਦੇ ਅਤੇ ਕਚੀਚੀਆਂ ਵੱਟਦੇ ਬਹੁਤ ਬੇਵੱਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਅਤੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਵਹੀਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਡਟ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਹੀਰ ਉੱਪਰ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਮਲਾਵਰ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਾਈ (58) ਇੱਕ ਘੜੀ ਹੋਰ, ਸਿੰਘ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈ ਗਏ । ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਸੀ। (59) ਪਠਾਣਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਿਛਲੇ ਪਹਿਰੇ (ਦਿਨ ਢਲੇ) ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਚਾਰ ਮੀਲ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਖੁਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਟਿਬਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਡੀ ਉੱਚੀ ਧੂੜ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਹਨੇਰਾ ਛਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। (60)​

ਘੜੀ ਦੋ ਤਿੰਨ ਕੁ ਤਹਿਂ ਸਿੰਘ ਅੜੇ । ਹਰੌਲ ਥੰਮ੍ਹਯੋਂ ਹੁਏ ਥੰਮ੍ਹ ਜਿਮ ਖੜੇ ।
ਔਰ ਤੁੰਮਣ ਦੁਇ ਮਗਰੋਂ ਆਏ । ਬਿਲੰਦ ਜਹਾਨਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜੋ ਤਾਏ ।56।
ਤਿਨ੍ਹੈਂ ਦਏ ਸੋ ਸਿੰਘ ਹਲਾਇ । ਜਿਮ ਪਤ ਪਿਪਲ ਪੌਣ ਉਡਾਇ।
ਲੜੈਂ ਨਠੈਂ ਖੜ ਮੁੜ ਲੜੈਂ । ਬਹੁਤੇ ਗਿਲਜੇ ਕਯਾ ਸਿੰਘ ਕਰੈਂ ।57।
ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕਚੀਚੀ ਲੇਵੈ । ਬਹੁਤ ਫੌਜ ਬਲ ਨਾਂਹਿ ਬਸੇਵੈ ।
ਨਠ ਲੜ ਸਿੰਘ ਬਹੀਰੇ ਰਲੇ । ਬਹੀਰ ਸਾਥ ਰਲ ਫਿਰ ਭਏ ਖਲੇ ।
ਬਹੀਰ ਉਤੈ ਬਲ ਪੈਨ ਨ ਦਯੋ । ਅਪਨੋ ਤਨ ਤਿਨ ਆਗੈ ਕਯੋ ।58।
ਘੜੀ ਏਕ ਸਿੰਘ ਖੜ ਲੜੇ ਰਖਯੋ ਬਹੀਰ ਚਲਾਇ ।
ਤੌ ਫਿਰ ਮਗਰੋਂ ਕਰ ਹਲੋ ਆਇ ਪਰਯੋ ਸੁ ਅਹਮਦ ਸ਼ਾਹਿ ।59।
ਕੋਸ ਚਾਰ ਕੁ ਥੋ ਗਯੋ ਬਹੀਰ । ਪਿਛੈ ਲੜਤ ਥੋ ਸਿੰਘ ਧਰ ਧੀਰ ।
ਸ਼ਾਹ ਤਿਨੈ ਪੈ ਆਪ ਆਇ ਪੜਿਓ । ਉਠੀ ਧੂੜ ਰਵ ਨਦਰ ਨ ਪੜਿਓ ।60।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬੇ ਅਤੇ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਕਾਫਲਾ ਢਕਦਾ ਗਿਆ, ਕਾਫਲ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਹਰੇਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਆਨਕ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸਨ। (61)​

ਸਿੰਘ ਗਰਦ ਸੋਂ ਦਏ ਦਬਾਇ । ਨਠਯੋ ਥੰਨੋ ਅਰ ਬੜ੍ਹਤੋ ਜਾਇ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਸੰਗ ਤੁੰਮਨ ਚਾਰ । ਦੁਰਾਨੀ ਦੁਅਸਪੇ ਬਾਰਾਂ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ।61।

ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੱਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੁਪ ਨੂੰ ਜੋ ਕਾਫਲੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤੈਨਾਤ ਸੀ ਉਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖਾਲਸਾ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਚੱਲਦੇ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 495)

ਕਰੀ ਥੰਨੇ ਪੈ ਉਨ ਬਡ ਮਾਰ । ਦਯੋ ਖਾਲਸੋ ਬਹੀਰੋਂ ਟਾਰ ।
ਬਹੀਰ ਰਹਯੋ ਜਬ ਥੰਨੈ ਬਗੇਰ । ਬਹੁਤ ਗਿਲਜਨ ਲਯੋ ਵਿਚ ਤੇ ਘੇਰ ।62।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਇਆ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਠਾਣ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। (62) ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ, ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ, ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਰੱਖਿਆ। (63)​

ਮੁੜ ਫਿਰ ਕੀਓ ਖਾਲਸੈ ਉਪਰਾਲਾ । ਕਿਛ ਕੁ ਬਹੀਰ ਕੋ ਛੁਟਯੋ ਖਿਆਲਾ ।
ਨੱਠ ਰਲਯੋ ਸੋ ਅਗਲਨ ਨਾਲ । ਆਗੇ ਰਲੇ ਲਏ ਸਿੰਘਨ ਸੰਭਾਲ ।63।

ਫਿਰ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਜਿੰਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਪਠਾਣਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਕਦੇ ਲੜਦੇ, ਕਦੇ ਹਟਦੇ, ਕਦੇ ਡਟਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਚੱਲਦੇ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟੇ ਤੇ ਫਿਰ ਵਧੇ। (64)

ਦੋਹਰਾ : ਤੌ ਭੀ ਸਿੰਘ ਲੜਤੇ ਤੁਰੈਂ ਰਖਨ ਬਹੀਰੈ ਕਾਜ ।
ਕਿਤੈ ਲੜੈਂ ਕਿਤ ਖੜ ਤੁਰੈਂ ਕਿਤੇ ਗਏ ਕਰ ਭਾਜ ।64।

ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕਟਾਵੱਢੀ ਕਰਨੀ
ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ, ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਿੰਘਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਚੀਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। (65)

ਚੌਪਈ : ਸ਼ਾਹੁ ਕਰਤ ਗੈਲ ਹੱਲੋ ਆਵੈ । ਕੱਢ ਬਹੀਰੋਂ ਪੰਥ ਚਲਾਵੈ ।
ਬਿਨਾ ਫੌਜ ਕਰ ਲਯੋ ਬਹੀਰ । ਬਹੀਰ ਬਿਚੋਂ ਕਰ ਸ਼ਾਹਿ ਦਯੋ ਚੀਰ ।65।

ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਵੱਖ ਹੋਈ ਵਹੀਰ ਵਲੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਪਠਾਣਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਭਟਕਾਇਆ। (66)

ਕਿਛਕੁ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਬਹੀਰ ਭੀ ਮਰਯੋ । ਕਿਛਕੁ ਬੇਲ ਇਮ ਬਹੀਰਹ ਪਰਯੋ ।
ਕਿਛਕੁ ਸਿੰਘ ਮੁੜ ਕਰੈਂ ਉਪਰਾਲਾ । ਛੁਟਯੋ ਬਹੀਰ ਕੋ ਕਿਛੁ ਇਮ ਖਯਾਲਾ ।66।

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਹੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਿੱਸਾ ਹੋਰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹਮਲੇ ਹੇਠ ਆਈ ਵਹੀਰ ਦੀ ਕਟਾ-ਵਢੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ ਪੁੱਟ ਕੇ ਸਿੱਟਦੇ ਹਨ। (67) ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀ ਫ਼ਸਲ ਗਵਾਂਢੀ ਤੇ ਦੋਸਤ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ (ਆਵਤ) ਕਟਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਇੱੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਢਦੇ ਹਨ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਵਹੀਰ ਵਿੱਚ ਕਟਾ-ਵਢੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਵਹੀਰ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਗਏ। (68)​

ਫੇਰ ਸ਼ਾਹਿ ਨੇ ਕੀਨੀ ਦੌੜ । ਔਰ ਬਹੀਰ ਉਨ ਲੀਨੋ ਤੋੜ ।
ਪੜੈ ਬਹੀਰ ਸਿਰ ਪੈਨੰ ਤੇਗ । ਜਾਟ ਕਟਤ ਜਿਮ ਪੱਤੋ ਬੇਗ ।67।
ਜਿਮ ਕ੍ਰਿਸਾਨ ਇਕ ਖੇਤ ਕਟਾਵੈ । ਉਪਰ ਦੂਏ ਕੈ ਘੇਰੋ ਪਾਵੈ ।
ਤਿਮ ਵੜ ਵਿਚ ਗਿਲਜੇ ਲੇਵੈਂ ਚੀਰ । ਕੋਈ ਨੱਠ ਮਿਲ ਬਚੈ ਬਹੀਰ ।68।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ, ਕਿ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। (69) ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਭੇਜਿਆ, ਜੈਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਰਥਨ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਉਸ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੇ ਖਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਿਆ, ਕਿ ਉਹ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। (70) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 497) ਜੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿਤੀ ਭਾਵੇਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਘੋੜੇ ਖੋਹ ਲਏ ਸਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟਵਾ ਦਿਤੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਏਕੋਟੀਆਂ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੀੰ ਠੱਲ ਨਹੀਨ ਪਾ ਸਕਿਆ (71) ਜੇ ਜੈਨ ਖਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਰੋਕੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਬਦਾਲੀ ਇਸ ਸਿੱਟੇ 'ਤੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। (72)​

ਤਬੈ ਸ਼ਾਹਿ ਮਨ ਮੇਂ ਲਖਯੋ ਬਿਨ ਘਿਰੇ ਨ ਸਿੰਘ ਮਰਾਂਹਿ ।
ਜਿਮ ਕਿਮ ਇਨ ਕੋ ਘੇਰੀਅੇ ਤੌ ਇਹ ਮਾਰਹਿ ਖਾਂਹਿ ।69।
ਤਬੈ ਸ਼ਾਹਿ ਨੈ ਨਿਕਸਚੀ ਦੁੜਾਏ । ਉਪਰ ਜੈਨੇ ਕੇ ਗਿਲਾ ਠਹਰਾਏ ।
ਜੋ ਤੈਂ ਕਹੀ ਕਰੀ ਨਹਿਂ ਬਾਤ । ਮੁਹਰਯੋਂ ਸਿੰਘ ਨ ਘੇਰੇ ਜਾਤ ।70। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 498)
ਬੀਸ ਹਜ਼ਾਰ ਥੋ ਤੁਹਿ ਪਹਿ ਘੋੜਾ । ਕਯਾ ਸਿੰਘਨ ਲੁਟ ਕਰ ਦਯੋ ਥੋੜਾ ।
ਲਛਮੀ ਨਰਾਇਣ ਪਠਾਣ ਮਲੇਰੀ । ਤੂੰ ਘੇਰ ਨ ਸਕਯੋ ਥੀ ਫੌਜ ਬਹੁਤੇਰੀ ।71।
ਜੇ ਤੂੰ ਇਨ ਕੋ ਲੇਵੈਂ ਘੇਰ । ਚਾਰ ਘੜੀ ਸਬ ਦਿਓਂ ਨਿਬੇਰ ।
ਬਿਨ ਘੇਰੇ ਸਿੰਘ ਮਰੈਂ ਸੁ ਨਾਂਹੀ । ਖੂਬ ਬਿਚਾਰੀ ਮੈਂ ਮਨ ਮਾਂਹੀ ।72।(ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 499)

ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਝਿੜਕ ਸੁਣ ਕੇ ਜੈਨ ਖਾਨ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ੇਰ ਆਪਣੀ ਡੂੰਘੀ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਵ ਧਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। , ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਾ ਦਿਤਾ। (73) ਹਟਦੇ ਹੋਏ ਜੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਭੇਜੀ, ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗਿਣਤੀ ਪੱਖੋਂ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਗਦੇ ਹਨ। (74) “ਉਹ ਇੰਨੇ ਦਲੇਰ ਹਨ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਵਹੀਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਮੁਗਲ ਪਠਾਣ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੜ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਸਹੀਦਾ ਹੈ। (75)​

ਸੁਨ ਜੈਨੇ ਕੋ ਲਾਗੀ ਆਗ । ਸੂਤੋ ਸ਼ੇਰ ਜਨ ਉੱਠਯੋ ਜਾਗ ।
ਸੋ ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਘੇਰਨ ਪਰਯੋ । ਫਿਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘੀਅਨ ਮਾਰਹ ਟਰਯੋ ।73।
ਤਬ ਜ਼ੈਨੇ ਸ਼ਾਹ ਆ ਕਹਯੋ ਅਗਯੋਂ ਨ ਘੇਰੇ ਜਾਹਿ ।
ਦੇਖਨ ਮੈਂ ਥੋੜੇ ਦਿਸੈਂ ਲੜਤੇ ਘਣੇ ਦਿਸਾਂਹਿ ।74।
ਤੌ ਜ਼ੈਨੇ ਸ਼ਾਹਿ ਆਇ ਸੁਨਾਈ । ਘੇਰ ਨ ਭਏ ਸਿੰਘ ਸੂਰ ਬੁਲਾਈ ।
ਬਹੀਰ ਛੱਡ ਆਪ ਇਸ ਪਰ ਪਰੌ । ਅੱਵਲ ਕਤਲ ਇਸ ਫੌਜੈ ਕਰੋ ।75।

ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਫੌਜ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਸਾਧਕੇ ਗੌਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਲਾ ਦਿਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ। (76) ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗ ਪਏ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਛੋਟੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਸਮੇਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ। (77) ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਇਉਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲਹਿਰ ਉੱਠੀ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘ ਡੇਢ ਮੀਲ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (78)​

ਸੁਨਤ ਸ਼ਾਹਿ ਸੋਈ ਮੰਨ ਲਈ । ਦੌੜ ਫੌਜ ਕੈ ਉੂਪਰ ਕਈ ।
ਕਿਛਕੁ ਸਿੰਘਨ ਖੜ ਸ਼ਲਕ ਚਲਾਈ । ਦਏ ਗੇਰ ਜੋਉ ਆਵਤ ਧਾਈ ।76।
ਤਬ ਸਿੰਘਨ ਸ਼ਾਹਿ ਆਵਤ ਜਾਨਾ । ਸਰਕ ਤੁਰੇ ਤਿਨ ਖੜਨ ਤਜਾਣਾ ।
ਮੁੜ ਖੜ ਸਿੰਘ ਰਮਜੰਗੇ ਚਲਾਵੈਂ । ਨੇੜ ਢੁਕੈ ਉਸ ਮਾਰ ਗਿਰਾਵੈਂ ।77।
ਕਬ ਮੁਕੈ ਨਿਜ ਸ਼ਾਹਿ ਬਹੁ ਫੌਜ । ਉਛਲ ਸਮੁੰਦ ਜਨੁ ਆਵਤ ਮੌਜ ।
ਨੱਠ ਸਿੰਘ ਕੋਹ ਡੇਢ ਕੁ ਚੱਲੇ । ਫੇਰ ਸਿੰਘ ਤਹਿਂ ਹੋ ਰਹੇ ਖੱਲੇ ।78।

ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰੀ

ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਮੁਗਲ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਰਹੇ। ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। (79) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 498) ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ, ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਿਓ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਡਟੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਪੜਾਅ 'ਤੇ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰਮ ਬਹਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕੜਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰਮ ਬਹਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੀ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਲੜਣ ਲਈ ਡਟ ਗਿਆ। (80) ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਏ, ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਤੀਰ, ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਜਿਆਂਬੁਰੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਵੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ,ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। (81) ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੱਕ ਗਿਆ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੋੜਾ ਦੌੜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਦੌੜਾਇਆ। ਆਖਰ ਇਹ ਹਾਲਤ ਆ ਗਈ ਕਿ ਘੋੜਾ ਚਲਣੋਂ ਵੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।। (82) ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਗੋਦ ਲਿਆ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ਕਿ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਲੇ ਲੜਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। (83) ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜਨ ਨਾਲ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਣਗੇ, ਫਿਰ ਉਹ ਉਸ ਹਵਾਈ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਮਾਰੇ ਜਾਣ? ਇਸ ਤੋਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਇੰਨੀ ਰੰਜਿਸ਼ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ਕਿ (84)ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਕੋੜੇ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੁਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਘੋਵੇ ਦੇ ਚਾਬਕ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਿਆ ਕਿਹਾ,“ਕੋੜੇ ਮਾਰਕੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਕਾਇਰਤਾ ਹੋਵੇਗੀ{ ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੁੱਧ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਮਖੌਲ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣੇਗਾ। ਕਿਸ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੀ ਉਸਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰੁਤਬਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ?ਜਿਸਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਰਕੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਰਹੇਗਾ? ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਤੋਂ ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਲੜ ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਉਸਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ।”(85, 86,87) ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਪ ਪੈਦਲ ਲੜਦਾ, ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ, ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਤੇ ਸਾਰੇ ਵਾਰ ਝੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। (88) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 501, 502) ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਬਾਈ ਜ਼ਖ਼ਮ ਲੱਗੇ, ਫਿਰ ਵੀ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਿਸ ਪਲ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਸੱਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਦਮਾ ਲੱਗਾ। (89) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 503)​

ਦੋਹਰਾ : ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਉਹੀ ਹੱਲੈ ਰਹਯੋ ਬਿਹੀਰੈ ਮਾਂਹਿ ।
ਲੜਤ ਭਿੜਤ ਪਾਛੈ ਅਗੈ ਬਿਹੀਰੈ ਕਰੈ ਅਗਾਹਿ ।79। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 498)
ਚੌਪਈ : ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਤਹਿਂ ਖੜ ਕੀਓ ਅਰੜਾ । ਨਿਜ ਫੌਜ ਖੜਾਈ ਕਰ ਬਡ ਝਗੜਾ ।
ਫੌਜ ਕਹੈ ਹਮ ਖੜੇ ਬਚੈਂ ਨਾਹੀਂ । ਕਿਛੁਕ ਹੋਣ ਹਮ ਦਿਹੋ ਅਗਾਹੀਂ ।80।
ਜ਼ਖਮ ਬਹੁਤ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਖਾਏ । ਤੀਰ ਗੋਲੀ ਔਰ ਤੇਗ ਘਾਇ ਆਏ ।
ਆਪ ਮਾਰੈ ਔ ਉਨਕੇ ਝੇਲੈ । ਸੌਂਹੇ ਮੱਥੇ ਰੱਖ ਘੋੜੇ ਮੇਲੈ ।81।
ਜਸੈ ਸਿੰਘ ਕੋ ਥਕ ਰਹਯੋ ਘੋੜੋ । ਕਰਤ ਜੰਗ ਥੋ ਸੋ ਬਹੁ ਦੌੜੋ ।
ਜਬੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਅੱਡੀ ਲਗਾਵੈ । ਨਹਿਂ ਮਾਨੈਂ ਕਛੁ ਅਗੈ ਨ ਧਾਵੈ ।82।
ਦੋਹਰਾ : ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਕੋ ਪਾਲਕੋ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜਿਹ ਨਾਮ ।
ਤਿਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋ ਆਖਿਓ ਅਬ ਈਹਾਂ ਖੜਨ ਨਹਿਂ ਕਾਮ ।83।
ਚੌਪਈ : ਈਹਾਂ ਖੜੇ ਹਮ ਬਚਤੇ ਨਾਹੀਂ । ਤੁਮ ਹਮਰੀ ਇਮ ਜਾਨ ਗਵਾਹੀਂ ।
ਤੌ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫਿਰ ਇਮ ਫੁਰਮਾਵੈ । ਹਮਰੋ ਘੋੜੋ ਅਗੈ ਨ ਧਾਵੈ ।84।
ਤਬ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਚਾਬਕ ਉਠਾਯਾ । ਚਾਹਤ ਘੋੜੇ ਤਨ ਕੋ ਲਾਯਾ ।
ਤਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਿਜ ਦੇਖ ਹਟਾਯੋ । ਚਹੈਂ ਹਮਕੋ ਤੂੰ ਚਟਕ ਲਗਾਯੋ ।85।
ਪੰਥ ਸੁਨੈ ਹਮ ਕੋ ਕਰੈ ਠੱਠਾ । ਘੋੜਾ ਕੁਟਾਇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੱਠਾ ।
ਕਯਾ ਮੁਖ ਲੈ ਮੈਂ ਬਹੋਂ ਦਿਵਾਨ । ਕਰੈਂ ਮਸਕਰੀ ਹਮ ਕੋ ਆਨ ।86।
ਮੈਂ ਖਾਲਸੈ ਪਤਿਸ਼ਾਹੁ ਕਹਾਯੋ । ਤੁਮ ਚਾਹਤ ਹਮ ਗੀਦੀ ਬਨਾਯੋ।
ਇਸ ਜੀਵਣ ਤੇ ਮਰਨੋ ਬੇਸ਼ । ਰਹੇ ਜੱਸ ਜਿਸ ਜਗ ਮੈਂ ਲੇਸ਼ ।87।
ਦੋਹਰਾ : ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨਿਜ ਛਡ ਤੁਰਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਯੋ ਚੜ੍ਹਾਇ ।
ਲੜਤ ਭਿੜਤ ਖੜਤੋ ਤੁਰਤ ਜੋਖੋਂ ਸਿਰ ਨਿਜ ਖਾਇ ।88।

ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਲੜਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਿੰਘ
ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਲੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੰਗੀ, ਘਨੱਈਆ ਅਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮੁਖੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਨੱਕਾਈ, ਨਿਸ਼ਾਨ-ਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਵੀ ਉੱਥੇ ਸਨ, । (90) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਲੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਜੁਝਾਰੂ ਮੁਖੀ ਵੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ, ਰਾਮਦਾਸੀਆ ਰੰਘਰੇਟਾ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਮਸੰਦ ਮੁਖੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਸਨ। (91) ਬੇਦੀ, ਸੋਢੀ ਅਤੇ ਤ੍ਰੇਹਨ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਮੁਖੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖਮੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਕਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਡਟੇ ਰਹੇ ਕਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। (92) ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਟੁਕੜੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਛੋਟੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੈਨਾਤੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨਾਂ ਹਿੱਲਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੇ ਇੱਕ ਦੋ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। (93)

ਚੌਪਈ : ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਖਾਏ ਬਾਈ ਘਾਇ । ਤੌ ਭੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲੜਤੋ ਜਾਇ ।
ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਸੁਨਯੋ । ਸਭ ਸਿਰਦਾਰਨ ਸੁਨ ਸਿਰ ਧੁਨਯੋ ।89।
ਵਿਚ ਥੰਨੇ ਸਭ ਆਣ ਖਲੋਏ । ਭੰਗੀ ਘਨੀਏ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਜੋਏ ।
ਨਕੱਈ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀ ਡੱਲੇ ਵਾਰ । ਕਪੂਰ ਸਿੰਘੀ ਔ ਆਲੂ ਜੁ ਵਾਲ ।90।
ਸੁਕ੍ਰ ਚੱਕੀਏ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘੀਏ ਸਾਰੇ । ਸ਼ਹੀਦ ਨਿਹੰਗ ਔ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰੇ ।
ਅੰਮ੍ਰਤਸਰੀਏ ਔ ਪੁਰੀਯੋ ਅਨੰਦ । ਰਮਦਾਸੀਏ ਰੰਘਰੇਟੇ ਔਰ ਮਸੰਦ ।91।
ਬੇਦੀ ਸੋਢੀ ਤ੍ਰਿਹਨ ਔ ਭੱਲੇ । ਰਹਤ ਹੁਤੇ ਜੋ ਖਾਲਸੇ ਰਲੇ ।
ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਹਿਂ ਔ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਹਿਂ । ਕਦੈ ਖੜੈਂ ਕਦ ਲੜੈਂ ਤੁਰੋਹਿ ।92।
ਦੋਹਰਾ : ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਜੋ ਹੁੱਤੇ ਸਭ ਫੜ ਖੜੇ ਹਥਿਆਰ ।
ਅਗੈ ਊਹਾਂ ਤੇ ਤੌ ਤੁਰੈਂ ਇਕ ਇਕ ਦੁਇ ਦੁਇ ਮਾਰ ।93।

ਤਾਹਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਜਾ ਵੰਗਾਰਨਾ

ਉਸ ਪਲ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਇੱਕ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਬਹਾਦਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ੇਖੀ ਮਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਲੜੇਗਾ। (94) ਇਸ ਤਾਹਨੇ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਦੌੜਾਇਆ। ਯੁੱਧ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾ ਲੱiਭਆ, ਯੁਧ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਧੂੜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਦ ਉਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਇਆ, (95) ਪਰ ਮੁੜਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਭਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਥੱਕ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਰਛਾ ਚੁੱਕਿਆ। (96) ਜਦ ਉਸਦੇ ਬਰਛੇ ਦੀ ਧਾਰ ਵੀ ਖੁੰਢੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਮਜੰਗਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਸਦਾ ਥੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਘੋੜਾ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੱਗੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ 'ਤੇ ਰੁਕ ਕੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਵਾਈਆਂ । (97)​

ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੋਰ ਬਹਾਦੁਰੀ

ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਟੁਕੜੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਕੇ, ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਲੜਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। (98) ਆਪਣੇ ਸਾਂਝੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ, ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਈਆਂ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ, ਕਈ ਸਿੰਘ ਪੈਦਲ ਸਿਪਾਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਏ। (99) ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ।ਰੁਕਕੇ, ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ, ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। (100) ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਟੁਕੜੀ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫਟਾ ਫਟ ਕੁਝ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਟੁਕੜੀ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੋਖਮ ਲੈਂਦੀ, ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਲ ਦਿੰਦਾ। (101) ਜੋ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਨ ਵਾਲੇ ਘੋੜੇ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਈਆਂ। (102) ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਭੀੜ 'ਤੇ ਉਤਨਾ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਬਾਜ਼ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ 'ਤੇ ਝਪਟਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪਾਸੇ ਘੋੜਾਂ ਦੁੜਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। (103) ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਝਪਕਣੀ ਵਾਂਗ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੱਕੜੀ ਵਾਂਗ ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਘੋੜੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਾ ਕੇ ਹਮਲੇ ਕਰਦਾ । ਸਿੰਘ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨੇਕ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। (104) ਉਸ ਨੇ ਵਿਖਾ ਦਿਤਾ ਕਿ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਵਹੀਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਕੱਪੜੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਹੋਲੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। (105) ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਪੰਜ ਤੇਜ਼ ਦੌੜਨ ਵਾਲੇ ਘੋੜੇ ਰਖਦਾ ਜੋ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਘੋੜੇ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਘੋੜੇ ਥੱਕਣ ਨਾਂ। । ਭਾਵੇਂ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਏ, ਉਹ ਇੰਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। (106) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 505-507) ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਇੱੱਕ ਪਠਾਣ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਪਠਾਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਬੰਦੂਕ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਹਮਲਾ ਹਾਰੀ ਰਖਦਾ (107) ਉਹ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨਚੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਕਿ ਪੂਰੀ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਚਲਾਈਆਂ ਤੇ ਉਤਨੇ ਪਠਾਣ ਮਾਰੇ ਜਿਤਨੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਨਰਮੰਦ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾ ਅੱਧਾ ਹੁਨਰਮੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (108) ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਕਾ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਸਦੀ ਇਸ ਨਿਸ਼ਾਨੇਵਾਜ਼ੀ ਦੇ ਦੇ ਹੁਨਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ, ਜਿਤਨਾ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਨ 'ਤੇ ਸੀ। (109)​

ਤਬਹਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹਿ ਦਯੋ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਬੀਰ ਸੁਨਾਇ ।
ਤੂੰ ਜੁ ਕਹਿਤ ਥੋ ਮੈਂ ਲੜੌਂ ਜਹਿਂ ਹੋਵੈ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹਿ ।94।
ਚੌਪਈ : ਸੋ ਸੁਨ ਚੜ ਸਿੰਘ ਗੁੱਸਾ ਖਾਯਾ । ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਵਲ ਘੋੜੋ ਚਲਾਯਾ ।
ਲਭਯੋ ਨ ਟੋਲਤ ਸੋ ਰਹਯੋ ਦੂਰ । ਦਿਸੈ ਨ ਦੂਰੋਂ ਉਡ ਰਹੀ ਧੂਰ ।95।
ਫਿਰ ਸਿੰਘ ਟੋਲ ਮੁੜ ਵੜਯੋ ਬਹੀਰ । ਤੇਗ ਮਾਰ ਕਢੈ ਗਿਲਜੇ ਚੀਰ ।
ਮਾਰਤ ਤੇਗ ਗਯੋ ਹਥ ਥਾਕ । ਤੌ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਯੌ ਨੇਜੋ ਚਾਕ ।96।
ਮਾਰਤ ਨੇਜਨ ਫਲ ਟੁਟ ਗਯੋ । ਫਿਰ ਸਿੰਘ ਹਾਥ ਰਾਮ ਜੰਗੋ ਲਯੋ ।
ਥਕਯੋ ਘੋੜੋ ਤਬ ਔਰ ਬਦਲਾਯੋ । ਲਗਯੋ ਜ਼ਖਮ ਖੜ ਸਿੰਘ ਬੰਧਾਯੋ ।97।
ਲਈ ਫੌਜ ਸਭ ਅਪਨੀ ਸਾਥ । ਬਹੁਤ ਗਿਲਜਨ ਸਿਰ ਮਾਰੈ ਹਾਥ ।
ਜਹਾਂ ਬਹੀਰ ਬਹੁ ਪਰੇ ਭੀਰ । ਆਪ ਡਹੈ ਤਹਿਂ ਸਿੰਘ ਸਰੀਰ ।98।
ਦੋਹਰਾ: ਬਹੁ ਗਿਲਜਨ ਕੋ ਮਾਰ ਕੈ ਬਹੁ ਸਿੰਘਨ ਲਏ ਬਚਾਇ ।
ਗਿਲਜਨ ਕੇ ਘੋੜੋ ਲਭੈ ਪਯਾਦਨ ਤੁਰੈ ਚੜ੍ਹਾਇ ।99।
ਚੌਪਈ : ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਸਾਥ ਨ ਕਿਸ ਤੇ ਹੋਇ । ਜੋਊ ਲਲਕਾਰੈ ਤਹਿਂ ਜਾਇ ਸੋਇ ।
ਬਹੀਰੈ ਨ ਛੋਡੈ ਖੜ ਤੁਰ ਲੜੈ । ਤੁਰੈ ਅਗੈ ਕਬ ਪਿੱਛੈ ਮੁੜੈ ।100।
ਫੌਜ ਛੱਡ ਕਬ ਏਕਲ ਧਾਵੈ । ਮਾਰ ਗਿਲਜਨ ਫਿਰ ਫੌਜੇ ਆਵੈ ।
ਨਿਜੈ ਫੌਜ ਬਹੁ ਜੋਖੋਂ ਖਾਵੈ । ਫਟੇ ਗਿਰੇ ਕਿਸੇ ਬੇਲੇ ਪਾਵੈ ।101।
ਕਈਅਨ ਕੋ ਗਹਿ ਅਗੈ ਚਲਾਵੈ । ਕਈਅਨੁ ਕੋ ਨਿਜ ਕੋਤਲ ਚਲਾਵੈ ।
ਇਮ ਬਹੀਰੀਅਨ ਕਰੈ ਨਿਬਾਹਿ । ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਇਮ ਦਏ ਬਚਾਇ ।102।
ਦੌੜ ਗਿਲਜਨ ਪਰ ਯੌਂ ਸਿੰਘ ਕਰੈ । ਜਨੁ ਕੂੰਜਨ ਪੈ ਬਹਰੀ ਪਰੈ।
ਕਿਸੈ ਇਕ ਕਿਸ ਦੁਇ ਸੱਟ ਲਾਵੈ । ਇਤ ਤੇ ਉਤ ਉਤ ਤੇ ਇਤ ਧਾਵੈ ।103।
ਦੋਹਰਾ : ਗੰਗੇਰੀ ਜਿਮ ਘੋੜੇ ਘੁੰਮੈਂ ਵੜ ਬਿਜ੍ਵਲ ਜਿਮ ਦਲ ਆਪ ।
ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਗਿਲਜਨ ਇਮ ਕਟੈ ਪੁੰਨ ਕਟੈ ਜਿਮ ਪਾਪ ।104।
ਚੌਪਈ : ਬਹੀਰ ਛਡ ਸਿੰਘ ਦੂਰ ਨ ਜਾਵੈ । ਆਪ ਫਟੈ ਔਰ ਬਹੀਰ ਬਚਾਵੈ ।
ਲੋਹੂ ਰੰਗ ਸਭ ਕਪੜੇ ਭਏ । ਖੇਲ ਫਾਗ ਜਨੁ ਰੰਗ ਰੰਗਏ ।105।
ਪੰਜ ਘੋੜੇ ਨਿਜ ਕੋਤਲ ਰਖਾਏ । ਛੋਡ ਏਕ ਕੋ ਔਰ ਚੜ੍ਹ ਧਾਏ ।
ਸ਼ਸਤਰ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤੇ ਖਾਏ । ਦੇਖ ਨ ਓਦਰੇ ਫੇਰ ਲੜਾਏ ।106।
ਆਗੈ ਹੁਇ ਹੁਇ ਬੰਦੂਖ ਚਲਾਏ । ਇਕ ਕੋ ਮਾਰ ਦੂਏ ਤਨ ਲਾਏ ।
ਵਹੁ ਬੰਦੂਖ ਜਬ ਖਾਲੀ ਹੋਇ । ਲਏ ਔਰ ਕੇ ਹਥ ਤੇ ਖੋਹਿ ।107।
ਬੰਦੂਖੀ ਦਲ ਮੈਂ ਅਢਾਈ ਬਤਾਵੈ । ਇਕ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਦੁਯੋ ਸਭ ਦਲ ਲਗਾਵੈ ।
ਔਰ ਬੰਦੂਖੀ ਬਡੋ ਕਹਾਵੈ । ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਆਗੇ ਅਧੋ ਬਤਾਵੈ ।108।
ਦੋਹਰਾ : ਬੰਦੂਖ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਕੀ ਕੀਓ ਜਗ ਮੈਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ।
ਜੈਸੇ ਮਾਰੇ ਨੇੜਿਓਂ ਤੈਸੇ ਮਾਰੈ ਦੂਰ ।109।

ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਣਗਿਣਤ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਤੀਰ, ਨੇਜ਼ੇ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਸਨ। ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭੀਮ ਸੈਨ ਵਾਂਗ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰਿਆ19, ਉਸਦੀ ਹਰ ਸੱਟ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। (148) ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਤੋਂ, ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਕੜ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਜੋਖਮ 'ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਈਆਂ ਸਨ, । (149) ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ। ਜੋ ਵੀ ਬਚਿਆ, ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਬਚਿਆ”, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਰਿਣੀ ਸਨ। (150) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, 514)​

ਚੌਪਈ : ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖਮ ਗਿਣੇ ਨ ਜਾਏ । ਤੀਰ ਤਲਵਾਰਨ ਜੋ ਨੇਜੇ ਖਾਏ ।
ਭੀਮ ਸੈਨ ਜਿਮ ਜਿਤ ਵਲ ਜੁੜੇ । ਬਿਨ ਲਾਏ ਸ਼ਸਤਰ ਖਾਲੀ ਨ ਮੁੜੈ ।148।
ਦੋਹਰਾ : ਤਿਸ ਦਿਨ ਤੈ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਕੀ ਭਈ ਸਿੰਘਉਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ।
ਬਚਾਏ ਬਹੁਤ ਬਹੀਰੀਏ ਚਕ ਜੋਖੋਂ ਸੀਸ ਜਰੂਰ ।149।
ਚੌਪਈ : ਸਭ ਬਹੀਰੀਏ ਧੰਨ ਧੰਨ ਆਖੈਂ । ਹਮ ਜਿਵਾਏ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਭਾਖੈਂ ।
ਜੋ ਜੀਵੈ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜਿਵਾਏ । ਯੌ ਬਹੀਰ ਸਬ ਆਖਤ ਜਾਏ ।150।

ਯੁੱਧ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼

ਲੜਦੇ, ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਕਾਫ਼ਲਾ ਇੱਕ ਮੀਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੇਖਕੇ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਖੁਦ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। (110) ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੀੜਾਂ ਸਨ, ਇੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ। (111) ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹੋਏ, ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪੂਰੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਮਝੈਲ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਈ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਬੀੜ ਲੈ ਕੇ ਲੜੇ । (112) ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਮਝੈਲ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਦਮਦਮੀ ਬੀੜ ਲੈ ਕੇ ਮਾਲਵਾ ਸਿੰਘਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਬੇਵੱਸ ਸਨ। (113) ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੰਗ ਵਜੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਡੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਡੰਡੇ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹਰਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। (114)​

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਨਸਾਰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਮਰਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਾਫ਼ਲਾ ਪਿੰਡ ਗਹਿਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਪਰ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਤਬਾ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਗਹਿਲ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਗਹਿਲ ਕੁਤਬਾ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਥਾਨ ਗਹਿਲ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ ਕੰਗਣਵਾਲ, ਅਹਿਮਦਪੁਰ ਜਾਂ ਅਬਦੁਲਾਪੁਰ ਹੋਵੇ ਜੋ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਨ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਏਥੇ ਬੀੜਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਬਿ ਦੀ ਇੱਕ ਬੀੜ ਪਿੰਡ ਕੁਠਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਜੋ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਏਥੇ ਬਾਬਾ ਸੁਧਾ ਸਿੰਘ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ।ਇਹ ਪਿੰਡ ਕੰਗਣਵਾਲ, ਅਹਿਮਦਪੁਰ, ਅਬਦੁਲਾਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਕੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਹਮਲੇ ਕਰਦੇ । (115) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, 507)

ਤੁਰਤ ਫੁਰਤ ਲਰਤੇ ਮਰਤੇ ਬਹੀਰ ਗਯੋ ਕੋਹ ਔਰ ।
ਤੌ ਫਿਰ ਅਹਮਦਸ਼ਾਹੁ ਨਿਜ ਕਰ ਧਰਯੋ ਸਿੰਘਨ ਪਰ ਧੌਰ ।110।
ਚੌਪਈ : ਜ਼ੋਰ ਪਾਇ ਸਿੰਘ ਫੌਜ ਨਿਕਾਰੀ । ਘੇਰਯੋ ਬਹੀਰ ਬਹੁ ਤੁੰਮਨ ਭਾਰੀ ।
ਤਿਨ ਮੈਂ ਗ੍ਰੰਥ ਤੁਰਤ ਥੇ ਦੋਇ । ਇਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀਏ ਦਮਦਮੀਏਂ ਜੋਇ ।111।
ਘੇਰ ਲਯੋ ਤਿਨ ਅਗਯੋਂ ਆਇ । ਜੁਦੈ ਜੁਦੈ ਤੇ ਦਏ ਕਰਾਇ ।
ਧਰ ਗਰੰਥ ਤਹਿਂ ਲੜੇ ਮਝੈਲ । ਰਖਤ ਹੁਤੇ ਥੇ ਸ਼ਸਤਰ ਗੈਲ ।112।
ਘੜੀ ਕੁ ਲੜੇ ਫਿਰ ਲੀਨੇ ਮਾਰ । ਫਿਰ ਦਮਦਮੀਅਨੁ ਪਰ ਧਰੀ ਤਲਵਾਰ ।
ਪਾਉ ਘੜੀ ਤਹਿਂ ਤੇਊ ਲੜੇ । ਬਿਨ ਹਥਿਆਰ ਹੁਤੇ ਕਯਾ ਕਰੇ ।113।
ਦੀਨ ਮਜ਼ਹਬ ਕਾ ਜੁੱਧ ਪਛਾਣ । ਢੀਮ ਸੋਟੇ ਕਰ ਮਾਰਨ ਤਾਣ ।
ਢੀਮ ਸੋਟਨ ਤੇ ਕਬ ਵੇ ਮਰੈਂ । ਮਾਰ ਤੇਗ ਇਨ ਦੁਇ ਧੜ ਕਰੈਂ ।114।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਮਦਦ ਲਈ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। (116) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੋਹੇ ਦੇ ਗੁਹਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਪਨਾਹ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ।(117) ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ ਜੋ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੈ ਕੇ ਬਚੇ। ਕੁੱਝ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਨ ਦੀ ਭਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਲੁਟੇਰੇ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। (118) ਜਵਾਰ ਅਤੇ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੁੱਪ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਂ ਘਾਹ ਦੇ ਢੇਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹੀਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਪਾਇਆ ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕੁੱਪਾਂ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ। (119) ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਹੋਇਆ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਸੁਰੱਖਿਆ ਟੁਕੜੀ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਦਵਾ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ। (120) ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਕੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਦਸਤਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਰੁਕਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਪਿੱਛਾ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੌਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬਾਕੀ ਪਠਾਣਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। (121) ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਮਨਕਾਰੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਨਵਾਬ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਲੜ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿਤਾ। (122) ਪਿੰਡ ਗਹਿਲ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। (123) ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਮਾਂ ਮੁਰਗੀ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਖੰਭ ਫੈਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਬਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। (124) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 509)

ਚੌਪਈ : ਤਬ ਬਹੀਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਤਕਾਯੋ । ਪਿੰਡ ਲੋਕਨ ਨੇ ਬੂਹੋ ਅੜਾਯੋ ।
ਪਿੰਡ ਮੈਂ ਵੜਨ ਨ ਦੀਨੋ ਕੋਊ । ਔਖੀ ਬਨੀ ਬਹੀਰ ਸੁ ਤੋਊ ।116।
ਕਿਛੁ ਲੁਕ ਪੜੇ ਗੁਹਾਰਨ ਮਾਂਹਿ । ਸੋ ਗਿਲਜਨ ਨੇ ਛੋਡੇ ਨਾਂਹਿ ।
ਚਮਿਆਰਨ ਚੂਹੜਨ ਕੈ ਜੁੜ ਵੜੇ । ਕਾਢ ਲੋਕਨ ਤੇ ਬਾਹਰ ਕਰੇ ।117।
ਲੋਥਨ ਉਪਰ ਲੋਥ ਹੋਇ ਪਈ । ਉਨ ਤਲ ਗਿਰ ਕੈ ਬਚ ਰਹੇ ਕਈ ।
ਉਨ ਕੈ ਚੀਜ ਜੁ ਟੋਲਨ ਵਾਰ । ਕਿਤਨੇ ਵੈ ਫਿਰ ਦੀਨੇ ਮਾਰ ।118।
ਦੋਹਰਾ : ਊਹਾਂ ਸੁ ਛੋਰੀ ਥੀ ਘਣੀ ਚਰ੍ਹੀ ਬਾਜਰੇ ਵਾਰ ।
ਬਹੁ ਲੋਕ ਤਿਨ ਮੈਂ ਛਪੇ ਸੋ ਉਸ ਦੀਨੇ ਜਾਰ ।119।
ਚੌਪਈ : ਊਹਾਂ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਗੁੱਸਾ ਖਾਯਾ । ਮੁੜ ਕਰ ਘੋੜਾ ਬਹੀਰ ਰਲਾਯਾ ।
ਪੰਜ ਬੰਦੂਕੀਏ ਭਰ ਦੇਹਿਂ ਬੰਦੂਖ । ਮਾਰੈ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਗਿਲਜਨ ਅਚੂਕ ।120।
ਦੋਹਰਾ : ਭਯੋ ਪਿਆਸੋ ਸ਼ਾਹੁ ਥੋ ਖੜ੍ਹ ਤਿਨ ਪੀਤੋ ਨੀਰ ।
ਧੀਰੀ ਧੀਰੀ ਹੁਇ ਅਈ ਤੌ ਪਰ ਗਯੋ ਫਰਕ ਬਹੀਰ ।121।
ਚੌਪਈ : ਸ਼ਾਹੁ ਹੁਤੋ ਕਛੁ ਧੂਪ ਸੰਤਾਯੋ । ਧੁਪੇ ਖਾਲਸੋ ਹੋਤ ਸਵਾਯੋ ।
ਜਹਾਂਨ ਖਾਂਨ ਉਠ ਲਾਗਯੋ ਗੈਲ । ਸੋ ਸਿੰਘਨ ਕਰ ਦੀਨੋ ਘੈਲ ।122।
ਗਹਲ ਗਾਮ ਲੰਘ ਫਿਰ ਸਿੰਘ ਲੜੇ । ਜੋਰ ਰਹਯੋ ਲਾਇ ਅਗਯੋਂ ਨ ਟਲੇ ।
ਬਹੀਰ ਬਚਯੋ ਸੋ ਲੀਨੋ ਸਾਂਭ । ਲੱਗ ਤੁਰੇ ਸਿੰਘ ਦੋਨੋਂ ਲਾਂਭ ।123।
ਜਿਮ ਕਰ ਕੁਕੜੀ ਬਚਿਅਨ ਛੁਪਾਵੈ । ਫਿਲਾਇ ਪੰਖ ਦੁਇ ਤਰਫ਼ ਰਖਾਵੈ ।
ਇਮ ਖਾਲਸੇ ਨੈ ਬਹੀਰ ਛਪਾਯੋ । ਜੋ ਬਚ ਰਹਯੋ ਸੁ ਆਗੇ ਲਗਾਯੋ ।124।

ਕੁਤਬਾ-ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਦੇ ਰੰਗੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫਲੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਵਾਬ
ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ

ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆ (ਦੋਵੇਂ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 1½ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹਨ) ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਲਾਕੇ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸਲਿਮ ਨਿਵਾਸੀ ਹੀ ਬਚੇ ਸਨ।[1] ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਅਤੇ ਪਨਾਹ ਮੰਗੀ ਸੀ, ਮੁਸਲਿਮ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[1] ਰਸਤੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਤਬ-ਬਾਹਮਣੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਖੁਦ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ।[4][5] ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ (ਕੁਪ, ਰਹੀਰਾ, ਕੁਤਬਾ, ਬਾਹਮਣੀਆ) ਤੋਂ ਮਦਦ ਅਤੇ ਪਨਾਹ ਮੰਗੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਵੱਲੋਂ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਸਗੋਂ ਕੱਟਣਾ-ਵੱਢਣਾ ਹੈ [4] ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਗੁਹਾਰਿਆਂ, ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ ਅਤੇ ਮੱਕੀ ਦੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਕੁਪਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਕੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।[1][5] ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਹਾਰਿਆਂ ਅਤਟ ਪਿੜਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆਂ।[1][5]॥

ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[1] ਜਦੋਂ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੁਤਬਾ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਥੇ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।[1] ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਪਜਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[1] ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।[1] ਪਰ ਅਫਗਾਨ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਕਾਫਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ [1]

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਦੋ ਪਿੰਡਾਂ ਕੁਤਾਬਾ-ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਏ।(125) ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਪਰਜਾ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਸਿੱਘਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਪਠਾਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (126) ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਢੋਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੇਸਹਾਰਾ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਕ ਪੁਕਾਰ ਹੋਈ ਤੇ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣੀਆਂ। (127) ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਰੰਗੜਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਰੰਗੜਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਿਆ। (128) ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿੰਘ ਮਿਲੇ, ਉਸਨੂੰ ਬਾਗ਼ੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੀ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਟੁਕੜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਹਮਲਾਵਰ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਹਮਲਾ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿਆਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਮੋੜ 'ਤੇ ਉਹ ਟਕਰਾਅ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। (129)

ਅਬਦਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਿੱਖੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਰਨਾਲਾ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ, [4][9]

19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ, ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਉਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ:[8][6]

"... ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਹਿੱਲਦੇ ਹੋਏ ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਹਿਰ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਰੱਖਿਆ, ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੁਰਗੀ ਆਪਣੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਢੱਕਦੀ ਹੈ।" — ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ, ਹਮਲਾਵਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।[6]

ਹਮਲਾ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।[9] ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।[8]

musIbq ਦਾ ਅੰਤ

ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ, ਲੜਾਈ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਤਲਾਅ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਢਾਬ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਠੂਰ (ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ) ਜਾਂ ਕੁਤਬਾ (ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ), ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ।[1][2] ਅਚਾਨਕ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵੱਲ ਗਈਆਂ।[36] ਅਫਗਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤਲਾਅ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਰਾਮ ਕਰ ਗਏ।[32]

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਨੀਆ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।[32] ਸਥਾਨਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਾਲਵੇ ਤੋਂ 'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ - ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ (ਜੈਕਾਰੇ) ਸੁਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਮਲਵਈ ਸਿੱਖ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਸਨ।[32] ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਜੰਗੀ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ।[32] ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਰੋਤ ਸਨ।[1] ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਮੁੜ-ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਪਿਆ।[5]

ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਥੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਬਾਗ਼ੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। (130) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਡਟੇ ਰਹੇ ਸਨ।ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਪਠਾਣ ਫੌਜਾਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਸੌ ਮੀਲ ਤੱਕ ਆਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਤਮਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। (131) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਸੂਰਜ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੂਆਂ ਵਰ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗਿਆ, ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਤੀਬਰਤਾ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੌਜਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਲੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਡਟਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਹ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਸਨ। (132) ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਪਿਆਸੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਪਿਆਸ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸੁੱਕ ਗਏ ਸਨ। (133) ( ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 511) ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੋਤ 'ਤੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। (133) ਪਿਛਲੇ ਬਾਰਾਂ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਢਾਬ (ਛੰਭ) ਤੇ ਅਖੀਰਲਾ ਯੁੱੱਧ

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਦੇਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੋਵੇ। (134) ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਵੱਲ ਭੱਜੇ, ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਠਾਣ ਦੋਵੇਂ ਬਹੁਤ ਪਿਆਸੇ ਹੋ ਕੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਭੱਜੇ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਨਿਹੱਥੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਤਰਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣੂ ਸਨ। (135) ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੜਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਵੱਲ ਭੱਜੇ। ਅਤਿ ਪਿਆਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਭੱਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗੀ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਜੀਉਂਦੇ ਜਾਂ ਮਰ ਗਏ। (136)

ਫਿਰ ਕੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦੂਜੀਆਂ ਸਿੰਘ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਕਿ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਉੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। (137) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਕਿਹਾ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। (138) ਇਸ ਮਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੀ ਖਾਲਸਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣ ਸਿਪਾਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰ ਨਾ ਰੱਖੇ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। (139) ਦੋਹਰਾ: ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਬੇਸਹਾਰਾ, ਬੇਸਹਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। (140) ਚੌਪਈ: ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਿਲਜਾ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਦੋਵੇਂ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ। ਹਰ ਸਿਪਾਹੀ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੜਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋਣ। (141)

ਕੁਤਬੋ ਬਾਹਮਣੀ ਥੋ ਕਹਤ ਊਹਾ ਪਿੰਡ ਕੋ ਨਾਮ ।
ਬਹੁਤ ਬਹੀਰੀਏ ਤਹਿਂ ਵੜੇ ਦੇਖ ਸੁ ਵਸਤੇ ਗਾਮ ।125।
ਚੌਪਈ : ਰੱਯਤ ਹੁਤੀ ਪਠਾਣਨ ਕੇਰੀ । ਲੀਏ ਮਲੇਰੀਅਨ ਤਹਿਂ ਵੈ ਘੇਰੀ ।
ਤਿਨ੍ਹੈ ਗ੍ਰਾਮ ਲੋਕਨ ਕਹਿ ਦੀਯੋ । ਮਾਰ ਲੂਟ ਉਨ ਸਿੰਘਨ ਲੀਯੋ ।126।
ਬਜਾਇ ਢੋਲ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਧਏ । ਗੈਲ ਬਹੀਰੈ ਤੇ ਭੀ ਪਏ ।
ਤੌ ਬਹੀਰ ਭਯੋ ਹਾਹਾਕਾਰ । ਸੋ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਨੀ ਪੁਕਾਰ ।127।
ਕਰੀ ਦੌੜ ਪਰ ਪਿੰਡਨਵਾਰ । ਮਾਰ ਰੰਘੜ ਵਿਚ ਕਢੇ ਤਲਵਾਰ ।
ਮਰਤ ਸਿੰਘ ਤਿਨ ਲਏ ਬਚਾਇ । ਮਾਰੇ ਰੰਘੜ ਖੂਬ ਬਣਾਇ ।128।
ਜੋ ਪਿੰਡ ਤੇ ਬਾਹਰ ਹਥ ਆਯੋ । ਮਾਰ ਕੂਟ ਤਿਸ ਸੀਸ ਕਟਾਯੋ ।
ਉਨ੍ਹੈਂ ਮਾਰ ਮੁੜ ਦਲ ਮੇਂ ਰਲਾ । ਕਰਨ ਲਗੋ ਪਰ ਗਿਲਜਨ ਹਲਾ ।
ਸਯਾਨਨ ਨੇ ਸੋ ਲੀਓ ਹਟਾਇ । ਇਹਾਂ ਲੜਨ ਮੁੜ ਨਾਂਹਿ ਭਲਾਇ ।129।
ਦੋਹਰਾ : ਗਿਲਜੇ ਭੀ ਲੜ ਥਕ ਪਰੇ ਖੜੇ ਰਹੇ ਤਹਿਂ ਹੋਇ ।
ਸਿੰਘ ਭੀ ਅਗਯੋਂ ਨਹਿਂ ਟਲੈਂ ਪੀਯ ਜਲ ਸਮ ਤੇ ਸੋਇ ।130।
ਚੌਪਈ : ਸਭ ਸਿੰਘ ਊਹਾਂ ਰਹੇ ਖਲੋਇ । ਆਏ ਲੜਤੇ ਬਾਰਾਂ ਕੋਹਿ ।
ਦੌੜ ਕਰੀ ਉਨ ਸੌ ਕੋਹ ਸਾਰੀ । ਇਸ ਕਰ ਭਏ ਸੁ ਗਿਲਜੇ ਹਾਰੀ ।131।
ਦੋਹਰਾ : ਸ਼ਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੋ ਹੁਇ ਗਯੋ ਪਰੈ ਧੂਪ ਕੀ ਤਾੜ ।
ਨਠ ਨਠ ਖੜ ਖੜ ਮੁੜ ਲੜਤ ਤਰਸ ਹੋਤ ਚਿਤ ਸਾੜ ।132।
ਚੌਪਈ : ਘੋੜੇ ਮਰਦ ਪਿਆਸੇ ਭਏ । ਸਬਹਨ ਕੇ ਮੁਖ ਸੂਕ ਸੁ ਗਏ ।
ਰਸਤੇ ਮੈਂ ਜਲ ਹੱਥ ਨ ਆਯੋ । ਜੌ ਆਯੌ ਤੌ ਪੀਅਨ ਕਬ ਪਾਯੋ ।133।
ਕੋਸ ਬਾਰਾਂ ਮੇਂ ਨਹਿਂ ਜਲ ਲੱਭਾ । ਪੀਤੋ ਦੁਤਰਫ਼ੀ ਚਾਹੈ ਸੱਭਾ ।
ਸਭ ਕੋ ਜਲ ਤਹਿਂ ਨਦਰੀ ਆਯਾ । ਜਨ ਮਰਤੇ ਕਿਨ ਜੀਵਨ ਪਾਯਾ ।134।
ਭਰੀ ਢਾਬ ਬਡ ਦੋਵੈ ਨੱਠ । ਪਯਾਸੇ ਪਰੇ ਦੁਤਰਫੋਂ ਨੱਠ ।
ਬਹੀਰੀਏ ਭੀ ਚਹੈਂ ਪੀਓ ਪਾਨੀ । ਪਰਤ ਤਲਵਾਰ ਨ ਤਿਨ ਨੇ ਮਾਨੀ ।135।
ਗਿਲਜੇ ਭੀ ਲੜਨੋ ਭੁਲ ਗਏ । ਪੀਵਨ ਪਾਨੀ ਢਾਬ ਸੁ ਪਏ ।
ਪਯਾਸੇ ਵਿਚਦੋਂ ਨਠ ਜਲ ਪੀਵੈਂ । ਭਾਵੈਂ ਮਰ ਡੁਬ ਭਾਵੇਂ ਜੀਵੈਂ।136।
ਮਲਵਈਅਨ ਖਾਲਸੈ ਕਹਯੋ ਆਗੈ ਪਾਨੀ ਦੂਰ ।
ਇਹਾਂ ਪਿਆਸੋ ਜੋ ਤੁਰੈ ਆਗੈ ਮਰੂ ਜਰੂਰ ।137।
ਤਬ ਖਾਲਸੇ ਖੜ ਕਰੀ ਸਲਾਹਿ । ਲੇਹੋ ਸਭ ਕੋ ਜਲ ਪਿਲਵਾਇ ।
ਪਰਸ੍ਵਾਰਥ ਪਰ ਲਾਵੋ ਸਰੀਰ । ਆਪ ਮਰੋ ਔ ਬਚਾਓ ਬਹੀਰ ।138।
ਯੌ ਕਰ ਖੜਯੋ ਖਾਲਸੋ ਸਲਾਹਿ । ਅਗੈ ਨ ਮਿਲਯੋ ਗਿਲਜਨ ਧਰਨ ਪਾਇ ।
ਦੋਊ ਤਰਫ ਦਲ ਹੁਇ ਰਹੇ ਖਲੇ । ਪੀ ਪੀ ਜਲ ਦਲ ਅਪਨੇ ਰਲੇ ।139।
ਤਬੈ ਖਾਲਸੈ ਮੁੜ ਲੜਯੋ ਬਹੀਰ ਗਰੀਬਨ ਕਾਜ ।
ਸਿੰਘਨ ਮੁੜ ਸ਼ਸਤਰ ਕਰੇ ਅਏ ਜੁ ਪਹਿਲੇ ਭਾਜ ।140।
ਜਲ ਪਰ ਉਨ ਭੀ ਅਰੜੋ ਕੀਓ । ਜਲ ਦੋਇਨ ਰਲ ਇਕ ਥਾਂ ਪੀਓ ।
ਪੀ ਪੀ ਜਲ ਮੁੜ ਅਪਨੇ ਜਾਂਹਿ । ਰਹੀ ਨ ਹੋਸ਼ ਲੜਨ ਕੀ ਕਾਹਿ ।141।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਚੌਕਸੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ, ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਮਰੱਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕਾਫ਼ਲਾ ਦਸ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ, ਉਹ ਵਿਛੜੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। (142) ਕੁੱਲ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਮਰ ਗਏ ਜਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਖਿੰਡ ਗਏ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਲੱਖ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਬਚ ਗਏ, ਬਾਕੀ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। (143) ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ (ਸ. ਰਾਏ ਸਿੰਘ) ਨੇ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਬਾਕੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ (ਲੇਖਕ ਦੇ) ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। (144) ਊਠਾਂ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਜੋ ਇਸ (ਸਭ ਤੋਂ ਹਿੰਸਕ) ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ 18 ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਹ ਗਿਣਤੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਪਿਤਾ ਨੇ ਦੱਸੀ ਸੀ। (145) ਇਸ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ,ਉਨੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਕਿ ਜੋ ਸਿੰਘ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਗਿਆ। (146) ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਲ ਮੁਖੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਇੱਕ ਟੁਕੜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਬਚਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। (147) (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 515)
​

ਇਹ ਢਾਬ ਦਧਾਹੂਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਗਹਿਲ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਸੀ। ਢਾਬ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਹੋਈ ਪਰ ਇਹ ਇਤਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਟਾ ਵਢੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱੱਖਣੀਆ, ਬਿਰਧਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਅਸੀਂ ਹਠੂਰ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ, ਗਾਗੇਵਾਲ, ਸਦੋਵਾਲ ਤੇ ਛੋਟੇ ਛੀਨੀਵਾਲ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਹੁੰ ਦੇ ਹਾਂ। ਮੂਮਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਸੰਨ 1955-56 ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਲੱਕ ਲੱਕ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆ ਹਨ । ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਇੱਕ ਗਾਗੇਵਾਲ ਅਤੇ ਮੂੰਮ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਇਥੇ ਹੋਏ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗਹਿਲ ਪਿੰਡ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।



ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ

ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਤੀਰ, ਨੇਜ਼ੇ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਏ ਸਨ। ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭੀਮ ਸੈਨ ਵਾਂਗ ਮਾਰਿਆ, ਹਰ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। (148) ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਜੋਖਮ 'ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਸੀ । (149) ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਦਾਰ ਸਨ। ਜੋ ਵੀ ਬਚਿਆ, ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਬਚ ਗਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। (150) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ, “ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਹ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਬਣੇ”, ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਵਰ੍ਹਾਈਆਂ। (151) ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਕੁਝ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਲਾਹੌਰ ਤਖਤ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇਗਾ, ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇਗਾ, ਕੁਝ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਵੇਗਾ, (152) ਦੂਜਿਆਂ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ: “ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜਾਂ ਤੱਕ, ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇਗੀ”। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੇ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ਕਿ ਸਾਰਾ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇਗਾ। (153) ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਸਾਰਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇਗਾ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ, ਪੂਰੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। (154) ਉਸਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਬਣ ਚਮਕੇਗਾ।ਹਰੇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਸਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਭੇਟਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। (155)

ਸਿੰਘਨ ਨੈ ਕਰੀ ਅਪਨ ਸੰਭਾਲ । ਫਟੇ ਥਕੇ ਕਰ ਲੀਨੇ ਨਾਲ ।
ਡੇਰਾ ਨਠ ਕੋਹ ਦਸ ਔਰ ਗਯੋ । ਖਿੰਡਯੋ ਫੁਟਯੋ ਆਇ ਊਹਾਂ ਰਲਯੋ ।142।
ਬੀਸ ਹਜ਼ਾਰ ਊਹਾਂ ਪਹੁੰਚਏ । ਔਰ ਮੁਯੋ ਔ ਖਿੰਡ ਭੀ ਗਏ ।
ਲੋਕ ਕਹੈਂ ਸਿੰਘ ਇਕ ਲਖ ਸਾਰਾ । ਪਚਾਸ ਬਚਯੋ ਔਰ ਸਭ ਗਯੋ ਮਾਰਾ ।143।
ਪਿਤਾ ਹਮਾਰੇ ਤੀਸ ਬਤਾਏ । ਰਹੇ ਸੁ ਮਰ ਔਰ ਬਚ ਕਰ ਆਏ ।
ਪਿਤਾ ਚਾਚੇ ਦੁਇ ਹਮ ਥੇ ਸਾਥ । ਉਨ ਤੇ ਸੁਨ ਹਮ ਆਖੀ ਬਾਤ ।144।
ਘੋੜੇ ਊਠ ਕੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਂਹਿ । ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਇਸਕੈ ਮਾਂਹਿ ।
ਕੋਊ ਕਮ ਕੋਊ ਆਖੈ ਜਾਦਾ । ਇਤਨਕ ਹਮ ਪਿਤ ਕਹੀ ਮਿਰਯਾਦਾ ।145।
ਦੋਹਰਾ : ਇਕ ਨਿਹੰਗ ਬੁਕ ਤਹਿਂ ਕਹਯੋ ਊਚੋ ਬਚਨ ਸੁਨਾਇ ।
ਤੱਤ ਖਾਲਸੋ ਸੋ ਰਹਯੋ ਗਯੋ ਸੁ ਖੋਟ ਗਵਾਇ ।146।
ਸਰਦਾਰ ਸਬੈ ਜ਼ਖਮੀ ਭਏ ਸਾਬਤ ਰਹਯੋ ਨ ਕੋਇ ।
ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀ ਥੀ ਘਨਨ ਗਿਣਤੀ ਸਭਨ ਨ ਹੋਇ ।147।
ਚੌਪਈ : ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖਮ ਗਿਣੇ ਨ ਜਾਏ । ਤੀਰ ਤਲਵਾਰਨ ਜੋ ਨੇਜੇ ਖਾਏ ।
ਭੀਮ ਸੈਨ ਜਿਮ ਜਿਤ ਵਲ ਜੁੜੇ । ਬਿਨ ਲਾਏ ਸ਼ਸਤਰ ਖਾਲੀ ਨ ਮੁੜੈ ।148।
ਦੋਹਰਾ : ਤਿਸ ਦਿਨ ਤੈ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਕੀ ਭਈ ਸਿੰਘਉਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ।
ਬਚਾਏ ਬਹੁਤ ਬਹੀਰੀਏ ਚਕ ਜੋਖੋਂ ਸੀਸ ਜਰੂਰ ।149।
ਚੌਪਈ : ਸਭ ਬਹੀਰੀਏ ਧੰਨ ਧੰਨ ਆਖੈਂ । ਹਮ ਜਿਵਾਏ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਭਾਖੈਂ ।
ਜੋ ਜੀਵੈ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜਿਵਾਏ । ਯੌ ਬਹੀਰ ਸਬ ਆਖਤ ਜਾਏ ।150।
ਰਲ ਬਹੀਰ ਯੌ ਦਏ ਅਸੀਸ । ਹੁਇ ਸ੍ਰਦਾਰ ਯਹ ਬਿਸੈ੍ਵ ਬੀਸ ।
ਸਰਬ ਪੰਥ ਯਹ ਹੁਇ ਸਰਦਾਰ । ਸਭ ਇਸ ਦੇਵੇ ਅਸੀਸ ਹਜ਼ਾਰ ।151।
ਕੋਊ ਕਹੈ ਯਹ ਹੁਇ ਪਤਿਸ਼ਾਹਿ । ਕੋਊ ਕਹੈ ਯਹ ਲਹੌਰੈ ਪਾਇ ।
ਕੋਊ ਕਹੈ ਯਹ ਲਏ ਮੁਲਤਾਨ । ਕਹੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਔ ਕਾਬਲ ਤਾਨ ।152।
ਦਿਲੀ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਪਹਾਰ । ਇਹੀ ਲਵੈ ਸਭ ਕੁੰਟਾਂ ਚਾਰ ।
ਇਮ ਕਰ ਕਰੈ ਬਹੀਰ ਅਰਦਾਸ । ਲਗੇ ਗੈਲ ਸਭ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਖਾਸ ।153।
ਦੋਹਰਾ : ਜਿਧਰ ਚੜ੍ਹ ਸਿੰਘ ਚੜ੍ਹ ਤੁਰੈ ਸਭ ਬਹੀਰ ਸੁ ਤਿੱਧਰ ਜਾਇ ।
ਆਦਰ ਸਭ ਖਾਲਸੋ ਕਰੈ ਫਤ੍ਹੈ ਯੁਧ ਸਭ ਪਾਇ ।154।
ਚੌਪਈ : ਸਭ ਖਾਲਸੇ ਮੈਂ ਆਦਰ ਪਾਵੈ । ਲਗੈ ਦਿਵਾਨ ਤਹਿਂ ਪਹਿਲੌ ਬੁਲਾਵੈ ।
ਲੈ ਸਲਾਹਿ ਤੌ ਤਿਤ ਵਲ ਧਾਵੈ । ਨਜ਼ਰ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪਹਿਲੋਂ ਪਹੁੰਚਾਵੈ ।155।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ।[8] ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਉਹ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ।[8] ਅਬਦਾਲੀ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ, ਅਰਧ-ਸੁੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਸੀ।[8] ਫਿਰ ਮਲਵਈ ਜਥਿਆਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਲਵਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੈ ਗਏ।[1] ਬਾਕੀ ਸਿੱਖ ਬਰਨਾਲੇ ਵੱਲ ਅਰਧ-ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।[8] ਉੱਥੋਂ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਪਰਦੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਬਠਿੰਡਾ, ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਅਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। [4][5] ਸਥਾਨਕ ਮਲਵਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ। [1] ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।​

ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਤਨੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ?

	ਲੇਖਕ	ਕਿਤਾਬ	ਸਾਲ	ਪੰਨਾ	ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ
1	ਤਹਿਮਾਸ ਖਾਨ	ਤਹਿਸਨਾਮਾ ਐਮ.ਐਨ. ਜੀ.ਐਸ. ਪੁਪ	1782	106	25,000
2	ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਆਜ਼ਾਦ	ਖਜ਼ਾਨਾ-ਏ-ਅਮੀਰਾ, ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰੈਸ	1871	114	20,000
3	ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ,	ਸੀਆ-ਉਲ-ਮੁਸਕਰੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਰੇਮੰਡ, ਭਾਗ 1, ਲੰਡਨ, 1789, ਪੰਨਾ 82	1789	82	20,000
4		ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਾਹੀ		83	30,000
5	ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ	ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਅਹਿਮਦ ਮੁਸਤਫੀ ਪ੍ਰੈਸ ਲਖਨਊ	1850	17	30,000
6	ਫਾਰੈਸਟਰ	ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਭਾਗ 1	1798	319	25,000
7	ਮੇਲਕਾਮ,	ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਕੈਚ,		98	Above20,000
8	ਪ੍ਰਿੰਸੇਪ,	ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮੂਲ,	1834	24	25,000-30,000
9	ਮਕਗ੍ਰੈਗਰ ਡਬਲਿਊ ਐਲ	ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਗ , ਜੇਮਜ਼ ਮੈਡੇਨ ਲੰਡਨ I,	1846	137	17,000
10	ਕਨਿੰਘਮ,	ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਲੰਡਨ , 1849,	1849	92	12,000-25000
11	ਬੈਰਨ ਹਿਊਗਲ,	ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ,	1845	271	20,000-30,000
12	ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ	ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, , ® 1939	1841	348	30,000
13	ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ	ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੋਸਾਇਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਮੁਰਤਜ਼ਈ ਪ੍ਰੈਸ	1880	206	13,000
14	ਕਰਮ ਸਿੰਘ	ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਖੋਜ ਐਡ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਬੋਰਡ ਐਸ.ਜੀ.ਪੀ.ਸੀ.	182	77-79	15,000-20,000
15	ਜਾਦੂ ਨਾਥ ਸਰਕਾਰ	ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਐਮ.ਸੀ. ਸਾਏਕਰ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਕਲਕੱਤਾ,	1932	486	10,000
16	ਖੁਸ਼ਵਕਤ ਰਾਏ	ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਸਿਖਾਂ ਐਮਐਸ ਜੀਐਸ ਪੁਪ	1811	61	30,000
17	ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ ਬਡੇਹਰਾ	ਚਾਰ ਬਾਗ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ	1855	125	30,000

1 ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਤਹਿਸਨਾਮਾ ਐਮ.ਐਨ. ਜੀ.ਐਸ. ਪੀਯੂਪੀ 1782 106 25,000
2 ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਆਜ਼ਾਦ ਖਜ਼ਾਨਾ-ਏ-ਅਮੀਰਾ, ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰੈਸ 1871 114 20,000
3 ਗੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ, ਸੀਆ-ਉਲ-ਮੁਸਕਰੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਰੇਮੰਡ, ਭਾਗ 1, ਲੰਡਨ, 1789, ਪੰਨਾ 82 1789 82 20,000
4 ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਹੁਸੈਨ ਸ਼ਾਹੀ 83 30,000
5 ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਅਹਿਮਦ ਮੁਸਤਫ਼ਾਈ ਪ੍ਰੈਸ ਲਖਨਊ 1850 17 30,000
6 ਫੋਰੈਸਟਰ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਭਾਗ 1 1798 319 25,000
7 ਮੇਲਕਮ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਕੈਚ, 98 ਉੱਪਰ20,000
8 ਪ੍ਰਿੰਸੇਪ, ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮੂਲ, 1834 24 25,000-30,000
9 ਐਮ'ਗ੍ਰੇਗਰ, ਡਬਲਯੂ.ਐਲ. ਦਿ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਸਿੱਖਸ ਵਾਲੀਅਮ, ਜੇਮਜ਼ ਮੇਡਨ ਲੰਡਨ I, 1846 137 17,000
10 ਕਨਿੰਘਮ, ਸਿੱਖਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਲੰਡਨ, 1849, 1849 92 12,000-25000
11 ਬੈਰਨ ਹਿਊਗਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, 1845 271 20,000-30,000
12 ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ® 1939 1841 348 30,000
13 ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੋਸਾਇਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਮੁਰਤਜ਼ਈ ਪ੍ਰੈਸ 1880 206 13,000
14 ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਖੋਜ ਐਡ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਬੋਰਡ SGPC 182 77-79 15,000-20,000
15 ਜਾਦੂ ਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਐਮ ਸੀ ਸਾਏਕਰ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਕਲਕੱਤਾ, 1932 486 10,000
16 ਖੁਸ਼ਵਕਤ ਰਾਏ ਤਾਰੀਖ-ਏ-ਸਿੱਖਨ MS GS PUP 1811 61 30,000
17 ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ ਬਡੇਹਰਾ ਚਾਰ ਬਾਗ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 1855 125 30,000

ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ।[8] ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ; ਉਹ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ।[8] ਅਬਦਾਲੀ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ, ਅਰਧ-ਸੁੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਸੀ।[8] ਫਿਰ ਮਲਵਈ ਜਥਿਆਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਲਵਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲੈ ਗਏ।[1] ਬਾਕੀ ਸਿੱਖ ਬਰਨਾਲੇ ਵੱਲ ਅਰਧ-ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।[8] ਉੱਥੋਂ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਪਰਦੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਬਠਿੰਡਾ, ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਅਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। [4][5]
ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਝੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬਰਾੜਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲਈ। ਉਸ ਹਿੰਸਕ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਖਮੀ ਅਤੇ ਥੱਕੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਬਿਤਾਉਣ। (1)

ਸਥਾਨਕ ਮਲਵਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ। [1] ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋਖੀਆਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ

ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹਰਨੌਲਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ।[8] ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਨੇ ਮਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 50,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਿੱਤੀ।[8] ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ (1762) ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ 'ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬੇਵੱਸ ਸੀ।[8]

ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਕੁਪ, ਰਹੀੜਾ, ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪਨਾਹ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਉਲਟਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।[1] ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ ਢਾਹ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[1] ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੁੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹੀੜਾ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਖੰਡਰ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।[1] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਖੰਡਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ 125 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[1]

ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਨ

ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤਹਿਮਸਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ, ਜੋ ਕਤਲੇਆਮ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਤਹਿਮਸ ਖਾਨ ਮਸਕੀਨ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। [1]

ਹਵਾਲੇ

1. (a) Kaur, Amrit (8 February 2018). "Vadda Sikh Ghallughara - The Bigger Holocaust". Punjab Khabar. Archived from the original on 4 July 2023. Retrieved 4 July 2023.
(b) Bhagat Singh, 1993, A History of Sikh Misls, Punjabi University Patiala, p.55
2. Jaggi, Rattan Singh (9 March 2015). "ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੱਡਾ (digitized entry from Sikh Panth Encyclopedia)" [Vadda Ghalughara]. Punjabipedia (in Punjabi). Punjabi University, Patiala. Retrieved 4 July 2023.
3. Ratan Singh Bhangu, Prachin Panth Prakash, , 1841, ® 1939 p. 348 Sri Gur Panth Prakash
(Vol. II) English Translation by Kulwant Singh, Institute of Sikh Studies, 2010)
4. Singh, Teja; Singh, Ganda (13 August 2018). "ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ" [Vadda Ghalughara]. Punjabipedia (extracted entry from Punjab Kosh, vol.1) (in Punjabi). Punjabi University, Patiala (Department of Languages). Retrieved 4 July 2023.

5."Punjabi Vishwa Kosh [Punjabi World Dictionary] Vol.IX (republished on Punjabipedia by Punjabi University, Patiala)" ਘੱਲੂਘਾਰਾ [Ghalughara]. Punjabipedia (in Punjabi). Punjabi University, Patiala. 17 March 2016. Retrieved 6 July 2023.
6. Sardar Singh Bhatia, "Vadda Ghalughara", The Encyclopedia of Sikhism, Volume IV, Patiala, Punjabi University, 1998, pp. 396.
7. Singh, Harbans. The Encyclopedia of Sikhism. Vol. 4: S-Z. Punjabi University, Patiala. pp. 395–397.
8. Kaur, Amrit (8 February 2018). "Vadda Sikh Ghallughara - The Bigger Holocaust". Punjab Khabar. Archived from the original on 4 July 2023. Retrieved 4 July 2023.
9. Singh, Teja; Singh, Ganda (2006). "Sixth invasion of Durrani and second Holocaust". A Short History of the Sikhs. Vol. 1 (1469–1765). Publication Bureau of Punjabi University, Patiala. pp. 162–164. ISBN 8173800073.
10. Syad Muhammad Latif, The History of Punjab from the Remotest Antiquity to the Present Time, New Delhi, Eurasia Publishing House (Pvt.) Ltd., 1964, p. 283; Khushwant Singh, A History of the Sikhs, Volume I: 1469–1839, Delhi, Oxford University Press, 1978, p. 154.
11.Khushwant Singh, A History of the Sikhs, Volume I: 1469–1839, Delhi, Oxford University Press, 1978, p. 154-55.

 

[dalvinder45]

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ -4 ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ

ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਕੁਪ, ਰਹੀੜਾ, ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਨੀਆ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਆਬਾਦੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।[1] 1947 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਹੀੜਾ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਦੋ 'ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ' ਨਾਮਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[1] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਮ 'ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਰਹੀੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[1] ਕੁਤਬਾ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ, 'ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ' ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਢਾਬ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੀਰ) ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ (ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਝੰਡਾ) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ 'ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਭਰਨ ਲਈ ਰੁਕੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ। [32] ਹਾਲਾਂਕਿ, 1970-1971 ਵਿੱਚ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਢਾਬ ਨੂੰ ਹਲ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਈ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਜੋਂ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। [1] ਢਾਬ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ 'ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਢਾਬ ਸਾਹਿਬ' ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [1] ਗੇਹਲ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨਕ 'ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਸਾਹਿਬ' ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [1] ਹੁਣ ਦੋ ਨਵੇਂ ਗੁਰਬਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿ ਮੂੰ ਪਿੰਡਦੀ ਜੂਹ ਤੇ ਅਤੇ ਗਾਗੇਵਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਧਨੇਰ ਅਤੇ ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮਟੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ[​

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ
ਰਹੀੜਾ, ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ 'ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ' ਜਿਸਦੇ ਨੇੜੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[1] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਮ 'ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਰਹੀਰਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।[1
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਲ ਸਨ, ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੇਅੰਤ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਸਫਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤਮ ਉਭਾਰ ਲਈ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ (ਸਦੀਵੀ ਆਸ਼ਾਵਾਦ) ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲਚਕੀਲੇਪਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਹਿੰਮਤ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਵਿਰਾਸਤ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਉੱਠਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।

ਇਹ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਇ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਪਲ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ​

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ​

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ​

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਪ-ਰਹੀੜਾ​

 

[dalvinder45]

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ -5ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੁਤਬਾ - ਬਾਹਮਨੀਆ